حقوق حیوانات در اسلام و ضرورت تغییر نگرش‌های فرهنگی
حقوق حیوانات یکی از مباحث مهم در جوامع مدرن است که نه تنها به‌عنوان یک مسئله اخلاقی، بلکه از دیدگاه دینی و فقهی نیز دارای جایگاه ویژه‌ای است. در آموزه‌های اسلامی، احترام به تمامی مخلوقات خداوند، از جمله حیوانات، به‌عنوان یک اصل بنیادین مطرح و بر ضرورت رفتار انسانی و مهربانانه با آن‌ها تأکید شده است.
در دنیای امروز، توجه به حقوق حیوانات و نحوه تعامل انسان‌ها با این موجودات، به یکی از دغدغه‌های جدی اخلاقی، اجتماعی و دینی تبدیل شده است. با رشد روزافزون مسائل زیست‌محیطی و افزایش حساسیت‌ها نسبت به وضعیت حیوانات، بسیاری از جوامع در تلاش هستند تا استانداردهای جدیدی را برای برخورد با حیوانات وضع کنند. در این میان، آموزه‌های دینی به‌ویژه در اسلام، به‌عنوان یک منبع غنی و اصولی، راهنمایی‌های ارزنده‌ای در خصوص حقوق حیوانات به بشریت ارائه می‌دهد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی رضایی، پژوهشگر برجسته اخلاق محیط زیست و متخصص در حوزه فقه اسلامی، یکی از افرادی است که در سال‌های اخیر به‌طور گسترده به بررسی ابعاد مختلف حقوق حیوانات در پرتو فقه اسلامی پرداخته است. در این گفت‌وگو، فرصتی فراهم شده است تا از دیدگاه فقهی و اخلاقی، به مسائلی چون لزوم احترام به حقوق حیوانات، اصول مربوط به رفتار انسان‌ها با حیوانات در قرآن و سنت و همچنین چالش‌های پیش روی جامعه ایران در زمینه مدیریت حیوانات بی‌سرپرست و بی‌خانمان پرداخته شود.
ایکنا- امروز قصد داریم به یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی و اخلاقی بپردازیم؛ حقوق حیوانات. با توجه به اینکه شما از متخصصان فقه اسلامی هستید، می‌خواهیم بحث را از دیدگاه اسلامی آغاز کنیم. در ابتدا نظر خود را در مورد حقوق حیوانات از منظر فقه اسلامی بیان کنید.
پیش از هر چیز باید بگویم که حقوق حیوانات در فقه اسلامی نه‌تنها مورد توجه قرار گرفته است، بلکه جزو اصول اخلاقی و انسانی در آموزه‌های اسلامی محسوب می‌شود. در قرآن کریم، تأکیدات زیادی بر احترام به تمامی مخلوقات خداوند، از جمله حیوانات شده است. یکی از آیاتی که در این زمینه بسیار مهم است، آیه 38 سوره انعام است: «وَ لَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»؛ این آیه به‌طور غیرمستقیم به توازن موجودات زنده اشاره دارد. همچنین در آیه پنجم سوره نحل، خداوند به صراحت به منافع و رحمت حیوانات اشاره کرده است: «وَ الْأَنْعَامَ خَلَقَ لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ لَكُمْ فِيهَا آكُلٌ وَ عَلَيْهَا وَ فِي رُؤُوسِهَا فَضْلٌ وَ رَحْمَةٌ»؛ از این‌رو، در فقه اسلامی، حقوق حیوانات نه تنها به‌عنوان موجودات دارای حق تلقی می‌شوند، بلکه انسان‌ها موظفند که با آن‌ها به‌درستی و با احترام رفتار کنند. پیامبر اسلام(ص) نیز در حدیثی فرموده‌اند: «هر کسی که به حیوانی به‌طور غیر انسانی آسیب برساند، مورد لعن خداوند قرار می‌گیرد.»
ایکنا- بنابراین، اسلام به‌طور قطع حقوق حیوانات را به رسمیت می‌شناسد. در ارتباط با حقوق حیوانات، آیا اصول خاصی در فقه اسلامی وجود دارد که به نحوه تعامل انسان‌ها با این موجودات اشاره کند؟
بله، اصول و قواعد بسیار دقیقی در این زمینه وجود دارد. یکی از مهم‌ترین اصولی که در فقه اسلامی مطرح می‌شود، «نهی از آزار و اذیت حیوانات» است. در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: «آزار به حیوانات، آزار به خداوند است.» این حدیث به وضوح نشان می‌دهد که آسیب به حیوانات نه تنها غیر اخلاقی است، بلکه براساس آموزه‌های اسلامی، بر حیات و روح انسان نیز تأثیر منفی می‌گذارد. همچنین در فقه اسلامی، مفهومی به نام «حسن‌رفتاری با حیوانات» داریم که شامل مواردی همچون تغذیه مناسب، جلوگیری از شکنجه، مراقبت از سلامتی آن‌ها و جلوگیری از هرگونه آسیب فیزیکی و روحی است. به‌طور مثال، در جایی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که در مورد حیوانات هم باید مانند انسان‌ها، حقوق آن‌ها رعایت شود. بنابراین، مسلمانان موظفند حتی در استفاده از حیوانات برای کشاورزی، حمل‌ونقل و یا تغذیه، به آن‌ها آسیبی وارد نکنند.
ایکنا- حالا می‌خواهیم به یک موضوع مهم دیگر بپردازیم که مربوط به وضعیت حیوانات بی‌سرپرست در ایران است. تعداد زیادی سگ و گربه بی‌خانمان در خیابان‌ها دیده می‌شود. این حیوانات، در معرض خطرات مختلف قرار دارند و در برخی مواقع حتی ممکن است توسط مردم مورد آزار و اذیت قرار گیرند. آیا از نظر شرعی، غذارسانی به این حیوانات صحیح است؟
غذارسانی به حیوانات بی‌سرپرست، از نظر شرعی کاملاً جایز و حتی پسندیده است، به شرطی که به‌صورت مؤثر و با رعایت اصول بهداشتی انجام شود. در اسلام، کمک به موجودات بی‌پناه و آسیب‌دیده بسیار تأکید شده است و این اصل شامل حیوانات نیز می‌شود. در قرآن کریم و حدیث نبوی، بسیاری از مواردی که نشان‌دهنده لزوم کمک به موجودات ضعیف و آسیب‌دیده است، ذکر شده است.
در یکی از احادیث معروف آمده است: «هرکس به حیوانی کمک کند و آن را سیر کند، خداوند از او راضی خواهد بود.» اما نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که غذارسانی به حیوانات بی‌سرپرست نباید باعث بروز مشکلات بهداشتی و یا افزایش جمعیت حیوانات بی‌خانمان شود. به همین دلیل، برنامه‌های عقیم‌سازی حیوانات بی‌سرپرست و کنترل جمعیت آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کشورهای مختلف، این کار تحت نظارت دقیق صورت می‌گیرد تا از گسترش بی‌رویه جمعیت حیوانات بی‌خانمان جلوگیری شود و در عین حال شرایط زندگی آن‌ها بهتر شود.
ایکنا- با توجه به اینکه در ایران هم حیوانات بی‌سرپرست در خیابان‌ها زیاد دیده می‌شوند، آیا تدابیر خاصی برای مدیریت این وضعیت وجود دارد؟
در ایران، متأسفانه تدابیر رسمی و منسجم در این زمینه به‌طور کامل اجرا نشده است. در بعضی از شهرها، برنامه‌های عقیم‌سازی حیوانات بی‌سرپرست شروع شده، اما هنوز این برنامه‌ها در سطح ملی اجرا نمی‌شود و به‌طور یکپارچه در تمامی مناطق کشور در دسترس نیست. یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که باید به آن توجه شود، ایجاد پناهگاه‌ها و مراکز مراقبتی برای حیوانات بی‌سرپرست است. این مراکز می‌توانند نقش بسیار مهمی در مراقبت از حیوانات بی‌سرپرست ایفا کنند و از سویی با آموزش به مردم، فرهنگ احترام به حقوق حیوانات را ارتقا دهند. در کشورهای پیشرفته، این مراکز به‌عنوان فضاهایی برای آموزش و فرهنگ‌سازی در مورد حقوق حیوانات عمل می‌کنند و حتی نقش واسط میان مردم و سازمان‌های دولتی برای کمک به حیوانات بی‌سرپرست را دارند.
ایکنا- برای فرهنگ‌سازی در مورد حقوق حیوانات در ایران، چه اقداماتی باید انجام شود؟
یکی از چالش‌های بزرگ در ایران، نبود آگاهی و آموزش کافی در خصوص حقوق حیوانات است. به‌ویژه در مناطق روستایی و دورافتاده، مردم کمتر از حقوق حیوانات و نحوه برخورد صحیح با آن‌ها آگاهی دارند. بنابراین، آموزش از سنین پایین می‌تواند گام بزرگی در این زمینه باشد. می‌توان از مدارس و دانشگاه‌ها شروع کرد و با برگزاری کلاس‌های آموزشی در این زمینه، حقوق حیوانات را به‌طور جدی‌تر به جامعه معرفی کرد. همچنین، رسانه‌ها می‌توانند نقشی بسیار مؤثر در فرهنگ‌سازی داشته باشند. استفاده از تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها و شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی در خصوص حقوق حیوانات و نحوه مراقبت از آن‌ها می‌تواند تأثیر زیادی بر تغییر نگرش عمومی داشته باشد.
در این راستا، لازم است که قوانین و مقررات مربوط به حقوق حیوانات در سطح کشور تصویب و اجرایی شوند. به‌طور مثال، در بسیاری از کشورها قوانینی برای جلوگیری از آزار حیوانات و ایجاد پناهگاه‌ها برای حیوانات بی‌خانمان وجود دارد. در ایران نیز نیازمند چنین قوانینی هستیم که نه تنها به حفاظت از حیوانات کمک کند، بلکه به تغییر رفتار مردم نیز کمک نماید.
ایکنا- به‌عنوان یک فقیه و متخصص، چه پیامی برای مردم و مسئولان دارید؟
پیام من به مردم این است که باید درک کنند که رعایت حقوق حیوانات تنها یک عمل خیرخواهانه نیست، بلکه یک مسئولیت اخلاقی و دینی است. حیوانات هم مانند انسان‌ها از کرامت برخوردارند و خداوند آن‌ها را نیز به‌عنوان مخلوقات خود خلق کرده است. بنابراین، باید با آن‌ها به‌طور منصفانه و با احترام برخورد کرد. برای مسئولین نیز تأکید دارم که لازم است قوانینی برای حمایت از حقوق حیوانات تصویب کنند و به اجرای آن‌ها نظارت دقیق داشته باشند. دولت باید به آموزش عمومی در این زمینه توجه بیشتری داشته باشد و برنامه‌های کارآمدی را برای مدیریت حیوانات بی‌سرپرست و جلوگیری از آزار آن‌ها تدوین کند.
انتهای پیام
