یادداشت:
امام جعفر صادق (ع)؛ معمار عقلانیت و بنیان‌گذار تمدن علمی شیعه
در هیاهوی تاریخ و پیچیدگی‌های سیاست‌زده دوران اموی و عباسی، امام جعفر صادق (ع) با نگاهی ژرف و اندیشه‌ای فراتر از زمانه خود، پرچم‌دار عقلانیت، دانش و اخلاق شد. این امام بزرگوار نه‌تنها مذهب شیعه را احیا کرد، بلکه میراثی از علم و حکمت بر جای گذاشت که قرن‌ها بعد همچنان زنده و راه‌گشا باقی مانده است.
در تاریک‌ترین دوره‌های تاریخ، همیشه شخصیت‌هایی ظهور کرده‌اند که با نور دانش، معنویت و حق‌طلبی، مسیر جامعه را روشن کرده‌اند. در تاریخ اسلام، یکی از این چهره‌های استثنایی امام جعفر صادق (ع) است؛ پیشوایی که نه‌تنها در تبیین آموزه‌های اسلامی نقش محوری ایفا کرد، بلکه با نهادینه‌سازی گفت‌وگوی عقل و نقل، زیربنای یک تمدن علمی را پی‌ریزی کرد که آثار آن تا به امروز در حوزه‌های علمیه، فقه، فلسفه، عرفان و علوم طبیعی باقی است.
امام جعفر صادق (ع) در هفدهم ربیع‌الاول سال ۸۳ هجری قمری در مدینه به دنیا آمد نام کامل ایشان جعفربن محمدبن علی‌بن‌حسین‌بن‌علی‌بن‌ابی‌طالب است. وی فرزند امام محمد باقر (ع) و ام‌فروه، دختر قاسم‌بن محمدبن‌ابی‌بکر بود. قاسم بن‌محمد، خود از شاگردان برجسته امام زین‌العابدین (ع) و از فقهای بزرگ مدینه محسوب می‌شد. این پیوند نسبی میان دو خاندان مهم صدر اسلام، عمق فرهنگی، علمی و اجتماعی جایگاه امام را دوچندان کرد.
دوران امامت و شرایط سیاسی
امامت حضرت صادق (ع) از سال ۱۱۴ هجری قمری آغاز شد و تا سال ۱۴۸ هجری قمری ادامه داشت؛ دوره‌ای به‌غایت حساس، که از سقوط بنی‌امیه تا استقرار خلافت عباسیان را دربرمی‌گرفت. در این دوران پرتلاطم، امام (ع) با رویکردی هوشمندانه و غیرمقابله‌جویانه با خلفا، بستری برای رشد و گسترش علمی و فکری شیعه فراهم آورد. در واقع، آنچه بعدها به عنوان «نهضت علمی تشیع» شناخته شد، ثمره همین دوران است.
امام صادق (ع) پایه‌گذار مدرسه‌ای شد که از حیث گستره‌ی علمی، تنوع شاگردان و تأثیرگذاری در تاریخ اندیشه اسلامی، بی‌نظیر بود. بیش از چهار هزار نفر در درس‌های ایشان شرکت می‌کردند از جمله دانشمندانی همچون: جابر بن حیان، بنیان‌گذار علم شیمی و صاحب بیش از دو هزار رساله علمی، هشام‌بن حکم، فیلسوف، متکلم و نظریه‌پرداز مفهوم «جسم‌گرایی خدا» در مقابل اشاعره، زراره بن اعین و محمد بن مسلم، از بزرگان فقه و حدیث.
امام صادق (ع) در این حوزه علمی، نه‌تنها فقه و اصول را تدریس می‌کرد، بلکه در علوم طبیعی، پزشکی، فلسفه، منطق و نجوم نیز شاگرد تربیت کرد. در واقع، مدرسه امام صادق (ع) یک دانشگاه پیشرو چندرشته‌ای در جهان اسلام بود.
بزرگ‌ترین خدمت علمی امام، نهادینه‌سازی فقه شیعه امامیه بود. فقه جعفری، نه‌تنها بر اساس سنت نبوی و اهل‌بیت (ع) شکل گرفت، بلکه به‌شدت متأثر از عقل‌گرایی و استدلال منطقی نیز بود. امام صادق (ع) برای نخستین‌بار ساختار اجتهاد را به شکلی نظام‌مند طراحی کرد و بر حجیت عقل، قیاس معقول، و انسجام روایی تأکید ویژه داشت.
در این میان، مجموعه‌هایی مانند الکافی و تهذیب الاحکام که بخش عمده‌ای از آن‌ها به احادیث امام صادق (ع) اختصاص دارد، میراثی بی‌بدیل در تاریخ فقه شیعی بر جای گذاشتند. در حقیقت، بدون این منابع، شاکله فقه امامیه ناممکن بود.
بعد اخلاقی و عرفانی شخصیت امام (ع)
زهد، پارسایی، شب‌زنده‌داری و خدمت به مردم، از ویژگی‌های برجسته امام صادق (ع) بود. بسیاری از مورخان نوشته‌اند که این امام بزرگوار شب‌ها به صورت ناشناس بین خانه‌های فقرا می‌رفت و برایشان آذوقه می‌برد.
در منابع عرفانی، آموزه‌های امام در باب عبودیت، توکل، تزکیه نفس و فنا بسیار مورد توجه قرار گرفته است. «حدیث عنوان بصری» از جمله متونی است که در متون اخلاقی و عرفانی جایگاهی بلند دارد.
اگرچه امام صادق (ع) به‌ظاهر در عرصه سیاسی فعالیت مستقیم نداشت، اما از طریق حدیث و آموزه‌های دینی، بنیان‌های مهمی برای نظریه «نیابت فقیه» در عصر غیبت فراهم آورد. حدیث عمر بن حنظله از جمله منابعی است که فقیهان شیعه بر آن تکیه کرده‌اند تا مشروعیت ولایت فقیه را اثبات کنند. از نگاه امام، جامعه در نبود امام معصوم، باید به «راویان حدیث» و «فقیهان آگاه و عادل» رجوع کند؛ مفهومی که امروزه در نظام جمهوری اسلامی به اصل ولایت فقیه تعبیر شده است.
در نهایت، در روز ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری قمری، امام صادق (ع) در ۶۵ سالگی به‌دستور منصور دوانیقی، خلیفه عباسی، مسموم شدند و به شهادت رسید. مرقد مطهر ایشان در قبرستان بقیع و در کنار امام باقر (ع)، امام سجاد (ع) و امام حسن مجتبی (ع) واقع شده است. این مکان، تا به امروز، نماد مظلومیت اهل‌بیت در تاریخ اسلام باقی مانده است؛ چرا که در پی حمله وهابیان به بقیع، این آرامگاه‌ها تخریب شدند و تنها خاکی بر جای ماند.
امام جعفر صادق (ع) فراتر از مرزهای زمان و مکان، شخصیتی است که افکارش همچنان زنده، سازنده و الهام‌بخش است. امام ششم شیعیان نماینده عقلانیتی متعهد، دیانتی عمیق و علمی پویاست. از نگاه اندیشمندان مسلمان و حتی غیرمسلمان، امام صادق (ع) الگویی برای هم‌زیستی علم و دین، عقل و نقل، سیاست و اخلاق است. از این‌رو، نام او در ردیف نوابغ تاریخ اسلام می‌درخشد.
یادداشت: مریم اصغرپور
