در دین اسلام، از قضاوت به عنوان مسئولیتی بسیار سنگین یاد شده است. حضرت علی (ع) بهعنوان پیشوای مسلمانان، در طول حاکمیت خود همواره قضاوت را بهعنوان یک ابزار اساسی برای برقراری عدالت در جامعه اسلامی مطرح کرده است. نهجالبلاغه، بهعنوان مجموعهای از سخنان، نامهها و حکمتهای حضرت علی (ع)، پر از آموزههای ارزشمندی در زمینه قضاوت است که نهتنها برای قضات بلکه برای هر شخصی که با مسائل حقوقی و اجتماعی سروکار دارد، درسهایی عمیق به همراه دارد.
حضرت علی (ع) در نهجالبلاغه قضاوت را یکی از اصلیترین ارکان حکومت اسلامی میداند و در خطبهها و نامههای خود بهطور مکرر به اهمیت این وظیفه پرداخته و تأکید میکند که قضاوت نه تنها باید با علم و آگاهی صورت گیرد بلکه باید بر اساس اصول اخلاقی و انسانی انجام شود.
حضرت علی (ع) در سخنانی میفرماید: «قضاوت میان مردم، نه تنها وظیفهای سنگین است بلکه امانتی است که اگر بهدرستی اجرا نشود، فرد قاضی مسئول خواهد بود».
این جمله تأکید بر مسئولیت سنگین قضاوت در اسلام دارد. قضاوت در نظر حضرت علی (ع) نه تنها یک کار دنیوی است بلکه در آخرت نیز بهعنوان یک مسئولیت سنگین مورد حساب و کتاب قرار خواهد گرفت.
همچنین، حضرت علی (ع) قضاوت را بهعنوان ابزاری برای برقرار ساختن عدالت در جامعه اسلامی مطرح کرده و میفرماید: «حکم کردن میان مردم همچون درختی است که اگر درست آبیاری شود، میوههای عدالت خواهد داد».
این بیان حضرت علی (ع) بهطور مستقیم به اثرات مثبت قضاوت عادلانه در جامعه اشاره دارد که بهواسطه آن میتوان جامعهای با امنیت، آرامش و عدالت ساخت.
حضرت علی (ع) برای قاضی ویژگیهایی مشخص و اصولی تعریف کرده است که میتواند راهگشای هر قاضی باشد. این ویژگیها شامل علم و آگاهی، تقوا، صداقت، انصاف، شجاعت و بیطرفی است که همه اینها در نهایت در راستای برقراری عدالت در جامعه اسلامی قرار دارند.
علم و آگاهی
حضرت علی (ع) در نهجالبلاغه یکی از ویژگیهای اصلی قاضی را داشتن علم و دانش میداند. از نظر مولای متقیان، قضاوت بدون دانش کافی از فقه، اصول حقوقی و جزئیات پروندهها، نهتنها نادرست است بلکه میتواند بهطور مستقیم به نقض عدالت منتهی شود. حضرت علی (ع) در نامهای به یکی از کارگزاران خود میفرماید: «ای کارگزار! هیچگاه حکم نده، مگر اینکه از تمامی جزئیات و ابعاد آن آگاه شوی. حکم نادرست تنها گمراهی و فساد را بهدنبال خواهد داشت».
حضرت علی (ع) از قضات میخواهد که نه تنها از مسائل فقهی بلکه از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و حتی روحی افراد نیز آگاه باشند تا بتوانند حکمی منصفانه و بر اساس واقعیتها صادر کنند. علم و آگاهی از بستر اجتماعی و فرهنگی افراد یکی از پیششرطهای صدور حکم عادلانه بهشمار میآید.
تقوا و پرهیزگاری
حضرت علی (ع) باور دارد که قضاوت نباید تنها بر اساس علم و دانش صورت گیرد بلکه قاضی باید از تقوا و پرهیزگاری خاصی برخوردار باشد. امام اول شیعیان قضاوت را نه تنها یک عمل علمی بلکه یک مسئولیت معنوی میداند که در آن باید نیت قاضی خالص باشد. حضرت علی (ع) در یکی از نامههای خود به مالک اشتر میفرماید: «ای مالک! در قضاوت خود باید همواره تقوا را در نظر بگیری و از آن برای خداوند متعال بترسی».
در این زمینه، تقوا بهعنوان فاکتور اساسی در قضاوت مطرح است و حضرت علی (ع) از قضات میخواهند که هرگز در مقابل مقام و موقعیت خود مغرور نشده و همواره یاد خدا را در دل داشته باشند.
بیطرفی و انصاف
حضرت علی (ع) بر بیطرفی در قضاوت نیز تأکید ویژهای دارد و معتقد است که قاضی باید تنها بر اساس حقیقت و عدالت حکم کند و هیچگاه تحت تأثیر روابط شخصی، سیاسی و اجتماعی قرار نگیرد. بر این اساس در نامهای به یکی از قضات خود، میفرمایند: «در میان مردم قضاوت کن، بیطرف باش، حتی اگر یکی از دو طرف دعوا نزدیکترین دوستان تو باشد. باید فقط عدالت را در نظر بگیری».
این آموزه حضرت علی (ع) بهوضوح نشان میدهد که قضاوت باید تنها بر اساس حقیقت صورت گیرد و هیچگونه تبعیضی در آن وجود نداشته باشد چون بیطرفی، یکی از ارکان اصلی اجرای عدالت است.
شجاعت در بیان حقیقت
شجاعت از دیگر ویژگیهای مهم قاضی است که حضرت علی (ع) در خطبهها و نامههای خود به آن اشاره میکند. قاضی باید بتواند بدون ترس از فشارهای سیاسی، اجتماعی یا تهدیدات شخصی، حقیقت را بیان کرده و در برابر ظلم و فساد ایستادگی کند. حضرت علی (ع) در نامهای به یکی از کارگزاران خود میفرماید: «در برابر کسانی که قدرت دارند، نهراس و حقیقت را بیان کن. در نهایت، خداوند از تو حمایت خواهد کرد».
شجاعت در بیان حقیقت و ایستادگی در برابر ظلم و فساد یکی از ویژگیهای لازم برای هر قاضی در نظام اسلامی است.
قضاوت عادلانه؛ اثرات اجتماعی و معنوی
حضرت علی (ع) بهطور مکرر در نهجالبلاغه به آثار مثبت و مفید قضاوت عادلانه اشاره و تاکید کرده است که اگر قضاوت بر اساس اصول عدالت، علم، تقوا و انصاف باشد، نه تنها باعث خوشبختی فردی قاضی و عدالت اجتماعی میشود بلکه در جامعه نیز امنیت، آرامش و رفاه ایجاد میکند. ایشان در یکی از خطبههای خود میفرماید: «حکومت عادلانه، مانند درختی است که ریشه در دل مردم میزند و میوه آن صلح، امنیت و رفاه اجتماعی خواهد بود».
این بیان حضرت علی (ع) بهوضوح نشان میدهد که قضاوت عادلانه تنها باعث رفع ظلم نمیشود بلکه میتواند زمینه توسعه و پیشرفت جامعه و تحقق نظم اجتماعی را نیز فراهم کند.
حضرت علی (ع) بهطور خاص به پیامدهای منفی قضاوت ناعادلانه اشاره کرده و هشدار میدهد که هرگونه بیعدالتی در حکم قضائی، فساد اجتماعی، بیاعتمادی مردم به حکومت و حتی سقوط نظام اجتماعی را بهدنبال دارد. وی در این خصوص میفرماید: «حکم ناعادلانه مانند زهر است که اگر در جامعه پخش شود، تمام روابط و ساختارهای اجتماعی را از بین خواهد برد».
بیعدالتی در قضاوت نهتنها باعث ظلم به فرد یا گروه خاصی میشود بلکه میتواند پایههای یک نظام اجتماعی را نیز تضعیف کند. آموزههای حضرت علی (ع) در زمینه قضاوت در نهجالبلاغه بهطور کامل تأکید دارد که قضاوت باید یک امر علمی، اخلاقی و معنوی باشد که بر اساس تقوا، انصاف، علم و بیطرفی اجرا شود. حضرت علی (ع) همچنین از قاضی میخواهد که در برابر فشارهای اجتماعی و سیاسی ایستادگی کند و همواره به یاد خداوند باشد.
بر اساس آموزههای حضرت علی (ع)، قضاوت عادلانه نه تنها در دنیای اسلام بلکه در همه جوامع انسانی میتواند بهعنوان ابزاری برای برقرار ساختن عدالت، حفظ امنیت و رفاه اجتماعی و ایجاد روابط انسانی سالم مطرح باشد.
مریم اصغرپور
انتهای پیام