زبان غیرتاریخی و تکرارپذیر دین در اندیشه امام موسی صدر

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست «هر انسان یک مسجد است»، روز گذشته، 16 آذرماه، با حضور جمعی از اندیشمندان و علاقه‌مندان در مؤسسه تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار شد.

 

حسین مرکبی، مؤلف «لبنان‌زدگی: سفرنامه لبنان»، در این نشست بیان کرد: جوهره نگاه الهیاتی امام موسی صدر به انسان، حذف مرز خدا و انسان است و این برداشتن مرز بین خدا و انسان، از جنس وجودشناختی و معرفت‌شناختی هم نیست، بلکه جنبه کاربردی دارد.

 

وی تصریح کرد: یکی از مسائلی که در بررسی اندیشه‌های امام موسی صدر باید بدان توجه داشت، زبان دین است. اینکه ببینیم نصوصی که در اختیار داریم با چه زبانی با ما سخن می‌گویند. وقتی که در قرآن می‌خوانیم که حضرت موسی(ع) دریا را شکافت، آیا این واقعه تاریخی است یا خیر؟ قرآن در هیچ آیه‌ای تاریخ را بیان نکرده است که در سال فلان این اتفاق افتاده است؛ اگر برای مثال بگوییم که شکافتن دریا از سوی حضرت موسی(ع) تاریخی است، ایمان یا انکار کردن آن تأثیری در زندگی ما ندارد. نگاه امام موسی صدر به زبان قرآن، این طور است که این زبان غیرتاریخی است و می‌گوید که باید دانست که قرآن کتاب داستان نیست، بلکه تربیتی است. اهمیت قصه‌های قرآن به دلیل ذکر عجایب و ... است که خاصیت آن در کمیاب بودن آن‌ نیست بلکه صحنه‌ای است که مردم عبرت بگیرند و تربیت شوند و قصه را تکرار کنند. همچنین، هر نگاه غیرتاریخی تکرارپذیر است. چیزی که در متون دینی می‌خوانیم، باید تکرارپذیر باشد، بنابراین ایشان می‌گویند که زبان متون دینی ما غیرتاریخی و تکرارپذیر است.

 

مرکبی در ادامه افزود: در مورد داستان آدم(ع)، ایشان در نقل قولی می‌گویند که داستان خلقت آدم(ع)، داستان زندگی هر انسان روی زمین است و دوباره یک واقعه تاریخی نیست که یکبار واقع شده باشد و دیگر به ما ربطی نداشته باشد. از این مسئله و خوانش غیرتاریخی از داستان آدم(ع) با ترکیب یک مسئله دیگر، ایشان، مسئله نفخ روح را نتیجه می‌گیرند و می‌گویند که داستان آدم(ع) را این طور می‌فهمم که وقتی می‌خوانیم که خدا از روح خود در هر انسانی دمید، باید به دنبال کارکرد این مسئله در زندگی برویم که ببینیم چیست. می‌گویند که وجه تکرارپذیریش، این است که هر انسان حامل روح الهی است. فایده‌اش نیز این است که می‌گویند، قلب انسان بیت‌الله است و قائل به نوعی زبان استعاری هستند و وقتی قرآن از بیت‌الله سخن می‌گوید، منظور قلب انسان است که روح خدا در آن خانه دارد.

 

وی با اشاره به نظر امام موسی صدر در مورد عبارت‌های «حَرَمَ الله» در قرآن، تصریح کرد: عبارت «حَرَمَ‌الله» در قرآن، 6 بار به کار رفته و این یعنی خداوند حرمت بخشیده است. سه بار از آن «النَفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ» است. یکبار «المسجد الحرام» و یکبار هم «الشهرالحرام» آمده است؛ یعنی انسان، مکان و زمان حرمت‌مند هستند. ماه‌های حرام در واقع ماه‌های حج هستند و اینها تسری حرمت حج به زمان است. یعنی یک حج مکانی داریم ولی وقتی زمان آن وارد شود، ماه نیز حرام می‌شود، اما «النَفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ» نیز در سوره‌های مکی است و در دوره اولیه نبوت پیامبر(ص) با این مفهوم جدید مواجه هستیم که می‌گوید نفوسی که با آن مواجه هستید، حرمت دارند، اما عبارت‌های «حَرَمَ الله» در سوره توبه آمده‌اند. همچنین حرمت نفس، در سیر تشریع به حرمت مسجدالحرام و شهرالحرام تقدم دارد.

 

مرکبی ابراز کرد: در تقدم رتبی نیز، امام موسی صدر صحبت می‌کند و از این آیه که می‌فرماید: «وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لَا تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ». استفاده می‌کند که با کفار در کنار مسحدالحرام جنگ نکنید، تا زمانی که در مورد آن، با شما جنگ کنند و آن‌ها اگر به مسجد الحرام حمله کردند، شما نیز با آن‌ها بجنگید. ایشان می‌گویند که این آیات دربرگیرنده مجموعه‌ای از احکام است که از مؤسسات انسانی پاسداری می‌کند، این‌ها جنگ را توجیه می‌کند و آن را دفاع می‌نامند و آغاز نکردن آن را واجب اعلام می‌کند. مجموعه این احکام می‌گویند که کرامت حقیقی برای انسان است. اگر به کرامت انسان تعدی شود، انسان برتر است.

 

وی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: امام موسی صدر در آثار خود، مرز بین خدا و انسان را کمرنگ می‌کنند و داستان نفخ روح را به روش غیرتاریخی و استعاری مطرح می‌کنند؛ یعنی هر انسانی حامل نفخه و بارقه‌ای از خدا است. بر این اساس در سراسر آثار ایشان، بارها دوگانه انسان ـ خدا را مطرح و مسیر انحصاری در خدمت خدا بودن را، در خدمت انسان بودن می‌داند. لوازم این خوانش آن است که حقیقت باید به دست انسان‌ها از طریق انسان‌ها و در میان انسان‌ها محقق شود. وقتی می‌گوییم که نفخه روح الهی، منظور این است که بهره‌مند از حقیقت هستیم و عامل حقیقت و مقصود حقیقت هستیم و حقیقت باید در یک جامعه انسانی محقق شود.

 

مرکبی تصریح کرد: نکته دیگر اینکه به باور امام موسی صدر، هر کسی در پی پرستش خدا از مسیری غیر از خدمت به انسان باشد، شیطان است، مانند اینکه یک نفر می‌گوید که این انسان‌ها نمی‌توانند و یا نمی‌خواهند خوب باشند، پس من خدا را مستقیم می‌پرستم، اما این کار دور زدن بخشی از داستان خلقت است که شیطان در داستان خلقت آدم گفت که می‌خواهم انسان را دور بزنم.

 

وی در ادامه با اشاره به این نکته که امام موسی صدر در آثار خود بیشتر به سوره ماعون و آیه فطرت اشاره داشته، افزود: یکی از دستاوردهای تحقیقات بنده این است که ایشان در مجموع آثار، بیشترین ارجاع را به سوره ماعون داشته است. ایشان این سوره را این گونه می‌خوانند که بی‌تفاوتی نسبت به انسان، مساوی با انکار تمام دین است. به عبارت دیگر، وی ارتقای سطح زندگی انسان را، والاترین مقصد تمام مقاصد دین برمی‌شمرد. دومین آیه که فراوان در آثار ایشان وجود دارد، آیه فطرت است و همچنین ایشان جمله معروفی دارند که اسلام انسان همان انسانیت اوست.