یکی از مهمترین و مؤثرترین ابزارهایی که میتواند به شکوفایی شخصیت فرد و تعالی روابط اجتماعی کمک کند، محبت است. این نیروی بیپایان که در فطرت انسانی نهفته است، بهعنوان یک عامل تحولآفرین و سازنده در تربیت فردی و اجتماعی شناخته میشود. در تاریخ اندیشههای تربیتی امام علی (علیهالسلام) بهویژه در نهجالبلاغه، بهطور مکرر از محبت بهعنوان یکی از ارکان اصلی تربیت و رشد انسان یاد شده است. محبت، هنگامی که بهدرستی در روابط انسانی و اجتماعی بهکار گرفته شود، میتواند به تغییرات بنیادین در شخصیت فردی منجر شود و زمینهساز ایجاد جوامعی سالم، متعادل و همبسته شود.
محبت، بهعنوان یکی از اصلیترین ارکان تربیتی، میتواند نیرویی تحولآفرین در شخصیت انسانها باشد. امام علی (علیهالسلام) در خطبه ۱۷۹ نهجالبلاغه در توصیف ویژگیهای الهی میفرماید: «لَا تَجْتَمِعُ فِی قَلْبٍ إِيمَانٌ وَ حَسَدٌ وَ لَا حُبٌّ وَ عُدْوَةٌ». یعنی در دل کسی نه ایمان و نه حسادت و نه محبت و نه دشمنی جمع نمیشود. این سخن به خوبی نشان میدهد که محبت، بهعنوان نیرویی مثبت، میتواند قلب انسان را از هرگونه حسادت، کینهتوزی و خصومت پاک کرده و آن را به سوی ایمان و اخلاق نیکو هدایت کند.
این نکته حائز اهمیت است که محبت نهتنها فرد را به سوی مثبتاندیشی و رفتارهای سازنده سوق میدهد، بلکه باعث تحولات درونی نیز میشود. وقتی فرد محبت میورزد، دگرگونیهای مثبتی در روحش بهوجود میآید که این تغییرات، در تربیت فرد به سوی کمالات انسانی نقش اساسی ایفا میکند. امام علی (علیهالسلام) در یکی دیگر از خطبههایش، محبت را عاملی مؤثر در رشد و شکوفایی انسانها میداند: «مَن أَحَبَّ شَیْئًا لَهِجَ بِذِکْرِهِ وَ کَانَ لِهَواهُ إِنْ تَفَجَّرَ». هر که چیزی را دوست بدارد، به یاد آن خواهد بود و به سوی آن گرایش خواهد داشت.
یکی از ویژگیهای برجسته محبت در تربیت، ارتباط آن با عقل و خرد انسانی است. امام علی (علیهالسلام) در حکمت ۲۲۶ نهجالبلاغه میفرماید: «التَّوَدُّدُ نِصْفُ العَقْلِ». یعنیدوستی ورزیدن نیمی از عقل است. این عبارت به روشنی نشان میدهد که محبت، نهتنها باعث تقویت روابط انسانی میشود، بلکه عقل فرد را نیز پرورش میدهد. محبت باعث میشود انسانها در روابط خود به گونهای رفتار کنند که عقلانیت و خردورزی در آنها تقویت شود. در حقیقت، محبت باعث میشود که فرد در تصمیمات خود با دیدی جامعتر و انسانیتر به مسائل نگاه کند و از رفتارهای تنگنظرانه و غیرعقلانی پرهیز کند. این ویژگی بهویژه در تربیت فردی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد، زیرا فردی که در روابطش بر پایه محبت و دوستی عمل میکند، قادر خواهد بود در شرایط مختلف زندگی تصمیمات بهتری بگیرد.
محبت بهعنوان یک عامل پیونددهنده، میتواند ارتباطات انسانی و اجتماعی را تقویت کند. امام علی (علیهالسلام) در حکمت ۲۳۳ نهج البلاغه میفرماید: «المَوَدَّةُ قُرْبَةٌ مُسْتَفَادَةٌ». محبت نوعی خویشاوندی مفید است. این عبارت نشان میدهد که محبت، نوعی ارتباط انسانی و اجتماعی را ایجاد میکند که در آن افراد به یکدیگر نزدیکتر شده و از یکدیگر بهرهبرداری عاطفی و روحی میکنند. چنین روابطی نهتنها باعث تقویت همکاری و همافزایی در سطح اجتماعی میشود، بلکه زمینهساز رشد فردی و اجتماعی نیز خواهد بود. محبت باعث میشود انسانها در کنار یکدیگر به کمال برسند و از تجربههای مشترک بهرهبرداری کنند.
از نگاه امام علی (علیهالسلام)، محبت بهعنوان عامل اصلی در ایجاد همبستگی اجتماعی و انسانی است. در خطبه ۲۲ نهج البلاغه، میفرماید: «أَنْتُمُ النَّاسُ الَّذِينَ لَا غِنَاءَ لَکُمْ عَنْ مَوَدَّتِهِ وَ لَا عِشْرَتِهِ». یعنی شما مردم هستید که هیچگونه استقلالی از محبت و دوستی یکدیگر ندارید، زیرا این محبت است که شما را به هم پیوند میدهد. این سخن نشان میدهد که در جامعهای که محبت و دوستی در آن حاکم است، روابط اجتماعی با ثبات و مستحکم خواهند بود و افراد جامعه در کنار یکدیگر میتوانند به اهداف مشترک خود برسند.
یکی از مهمترین کارکردهای محبت در تربیت، توانایی آن در اصلاح اخلاق و رشد معنوی فرد است. امام علی (علیهالسلام) در خطبه ۳۵ میفرماید: «لَا تَجْتَمِعُ فِی قَلْبٍ إِيمَانٌ وَ حَسَدٌ وَ لَا حُبٌّ وَ عُدْوَةٌ». محبت، با ایجاد همدلی و از بین بردن خصومتها، زمینهای برای رشد اخلاقی و معنوی فرد ایجاد میکند. در این فرآیند، انسانها از رذایل اخلاقی مانند حسادت، کینهتوزی و دشمنی رهایی مییابند و به سمت صفات نیکو همچون محبت، همدلی و فداکاری حرکت میکنند. این فرآیند نهتنها به رشد فرد کمک میکند، بلکه در تربیت اجتماعی نیز تأثیرگذار است و میتواند به ایجاد جامعهای مبتنی بر اخلاق و معنویت منجر شود.
امام علی (علیهالسلام) در سخنانی در نهجالبلاغه، تأکید دارد که محبت باید بهطور ویژه در تربیت فرزندان و نسلهای آینده بهکار گرفته شود. در حکمت ۴۰ میفرماید: «مَنْ لَا رَحْمَةَ لَهُ لَا رَحْمَةَ لَهُ». هر کسی که رحمت و محبت نداشته باشد، خود نیز از رحمت بیبهره خواهد بود. این عبارت بهوضوح نشان میدهد که محبت بهعنوان اساس تربیت باید از همان ابتدا در خانوادهها و میان والدین و فرزندان شکل بگیرد. فرزندانی که در محیطی سرشار از محبت تربیت میشوند، نهتنها از نظر عاطفی و روانی سلامت بیشتری دارند، بلکه از لحاظ اجتماعی و اخلاقی نیز در آینده قادر خواهند بود روابط بهتری با دیگران برقرار کنند و در ساختن جامعهای بهتر نقشآفرین باشند. محبت موجب ایجاد فضایی امن و پذیرش در خانوادهها میشود که در آن فرزندان میتوانند خود را آزادانه ابراز کنند و احساس ارزشمندی داشته باشند. این امر موجب افزایش اعتماد به نفس و خودباوری در آنان میشود و بهطور طبیعی در تربیت اجتماعی و روحی نسلهای آینده تأثیرگذار خواهد بود.
محبت در فرآیند تربیت و آموزش نیز نقشی کلیدی ایفا میکند. محیطهای آموزشی که در آنها محبت و احترام متقابل میان معلمان و دانشآموزان وجود دارد، فضایی مناسب برای یادگیری و رشد فکری فراهم میکنند. امام علی (علیهالسلام) در حکمت ۲۴۹ نهج البلاغه میفرماید: «وَ لَا تَحْتَقِرَنَّ أَحَدًا لِمَا تَرَاهُ عَلَيْهِ مِنْ قِلَّةِ فِيهِ». هیچگاه به دلیل کمبود چیزی در کسی او را تحقیر نکن، بلکه با محبت و احترام به او نزدیک شو. این عبارت به ما یادآوری میکند که در تربیت و آموزش، حتی اگر فردی از نظر علمی یا اجتماعی ضعیف باشد، باید با محبت و توجه به او نزدیک شویم و او را در مسیر رشد و تعالی هدایت کنیم. محبت در این حوزه باعث میشود که فرد حس امنیت و راحتی بیشتری داشته باشد و بتواند بهتر از خود نمایش دهد. در محیطهای آموزشی که محبت و توجه وجود دارد، دانشآموزان احساس میکنند که ارزشمند هستند و این موضوع انگیزه آنها را برای یادگیری افزایش میدهد. در چنین محیطی، مربیان میتوانند با استفاده از محبت، به پرورش استعدادها و رشد فردی و اجتماعی دانشآموزان کمک کنند.
محبت در تربیت بهعنوان یک اصل بنیادین و الهی، تأثیرات گستردهای بر فرد، خانواده، جامعه و نسلهای آینده دارد. نهج البلاغه بهوضوح نشان میدهد که محبت، نه تنها از ابعاد عاطفی و اخلاقی، بلکه از لحاظ عقلانی و اجتماعی نیز نقشی بیبدیل ایفا میکند. امام علی (علیهالسلام) با تأکید بر محبت بهعنوان اصلیترین ابزار تربیتی، به ما میآموزند که هرچه در روابط انسانی خود بیشتر محبت و همدلی بهکار بریم، نهتنها فرد خود را به کمال خواهد رساند، بلکه در فرآیند تربیت اجتماعی و فرهنگی نیز به ایجاد جامعهای سالمتر و پایدارتر کمک خواهیم کرد.
از آنجایی که محبت نیرویی است که از درون انسان برمیخیزد و به بیرون ساطع میشود، در تربیت باید آن را بهعنوان نیرویی تحولساز در نظر بگیریم که توانایی دگرگونی در روح فرد و تغییرات مثبت در روابط اجتماعی را دارد. در فرآیند تربیت، محبت میتواند بهعنوان پیونددهندهای میان انسانها عمل کند و از این طریق، نه تنها فرد را به کمال میرساند بلکه جامعه را بهسوی تعالی و رشد هدایت میکند.
یادداشت: مریم اصغرپور
انتهای پیام