از قم تا انقلاب؛ نگاهی به تحولات تاریخی و نقش قیام ۱۹ دی در سرنگونی پهلوی

قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در قم، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است که در تحلیل‌های تاریخی به عنوان نقطه شروع انقلاب اسلامی شناخته می‌شود. این قیام که در اعتراض به اقدامات رژیم پهلوی درتوهین و سرکوب شخصیت‌های مذهبی شکل گرفت، تأثیرات عمیقی بر روندهای سیاسی و اجتماعی کشور گذاشت. این واقعه نه تنها واکنشی به سیاست‌های سرکوب‌گرانه رژیم شاه بود، بلکه به نماد بیداری ملی و مقاومت مردم ایران علیه استبداد تبدیل شد. 

زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی قیام

برای درک صحیح قیام ۱۹ دی، نیاز است که به تحلیل شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران در دهه ۵۰ بپردازیم. در این دوران، رژیم شاهنشاهی تحت رهبری محمدرضا پهلوی، در تلاش بود تا با استفاده از سیاست‌های نوسازی و مدرنیزاسیون، ایران را به یک جامعه غربی‌ تبدیل کند. این برنامه‌ها که عمدتاً به‌دنبال از بین بردن هویت مذهبی و فرهنگی مردم ایران بودند، واکنش‌های تند و اعتراضات گسترده‌ای را به همراه داشت.

شاه در این مدت با تکیه بر حمایت‌های نظامی و سیاسی کشورهای غربی به‌ویژه ایالات متحده آمریکا، قدرت خود را تحکیم کرده بود، اما سیاست‌های داخلی او که به‌ویژه بر به‌دست آوردن قدرت از طریق سرکوب مخالفان و محدود کردن آزادی‌ها متمرکز بود، مشکلات زیادی به‌وجود آورد. شاه درصدد بود با تحمیل برنامه‌هایی همچون اصلاحات ارضی، ملی‌کردن صنایع بزرگ و توزیع زمین‌ها بین دهقانان، پشتیبانی مردمی را جلب کند، اما این برنامه‌ها نه‌تنها کمکی به مردم نکرد بلکه موجب نارضایتی و بی‌اعتمادی آنان به حکومت شد.

علاوه بر این، سرکوب مراجع دینی و تلاش برای کاهش نفوذ روحانیت در سیاست ایران، منجر به اعتراضات گسترده در میان اقشار مذهبی شد. رژیم شاه نه تنها به حاکمیت دینی ایران توجهی نداشت، بلکه به‌طور مستقیم به شخصیت‌های مذهبی بزرگ کشور، به‌ویژه آیت‌الله خمینی، حمله می‌کرد. این اقدامات موجب شد تا روحانیت به‌ویژه امام خمینی، به نماد مقاومت مردم تبدیل شود.

انگیزه‌ها و زمینه‌سازهای قیام ۱۹ دی

یکی از مهم‌ترین عواملی که به شکل‌گیری قیام ۱۹ دی منجر شد، انتشار مقاله‌ای در روزنامه «اطلاعات» بود که در تاریخ ۱۷ دی ۱۳۵۶، به امام خمینی و روحانیت شیعه حمله‌ای شدید انجام داد. در این مقاله، امام خمینی به‌عنوان فردی متهم به ترویج افکار ضدغربی و به‌عنوان فردی وابسته به رژیم‌های مخالف با ایران معرفی شده بود. این مقاله که در واقع به‌طور مستقیم به امام خمینی توهین کرده بود، به عنوان آغازگر تحریکات اجتماعی در نظر گرفته می‌شود.

رژیم شاه با این اقدام، قصد داشت تا شخصیت امام خمینی را در نظر عموم مردم بی‌اعتبار سازد و به‌طور غیرمستقیم به حذف ایشان از صحنه سیاسی و مذهبی ایران کمک کند. اما در عوض، این مقاله موجب اعتراضات گسترده در سراسر کشور شد. مردم قم که به‌دلیل ویژگی‌های مذهبی خاص خود، همیشه در رأس تحولات سیاسی و اجتماعی ایران قرار داشتند، واکنش شدیدتری نسبت به این مقاله نشان دادند.

نخستین گام‌های اعتراض

در ۱۹ دی ۱۳۵۶، مردم قم در واکنش به توهین‌های رژیم به امام خمینی و روحانیت، به خیابان‌ها ریختند. این اعتراضات که ابتدا از شهر قم آغاز شد، به‌سرعت در دیگر نقاط کشور گسترش یافت. تجمعات گسترده‌ای در مساجد و مراکز مذهبی قم تشکیل شد و مردم علیه رژیم پهلوی شعارهایی چون «مرگ بر شاه» و «خمینی رهبر، دشمن شاه» سر دادند. اعتراضات مردم قم در واقع بخشی از جنبشی بود که در آن، مردم علاوه بر اعتراض به سیاست‌های داخلی رژیم، خواستار احیای ارزش‌های اسلامی و بازگشت به اصول دینی و فرهنگی خود بودند.

قیام قم با سرکوب خونین نیروهای نظامی مواجه شد. نیروهای رژیم با استفاده از تجهیزات نظامی سنگین به سوی مردم آتش گشودند و تعداد زیادی از معترضان را به خاک و خون کشیدند. این سرکوب نه تنها باعث تضعیف مشروعیت رژیم پهلوی شد، بلکه آن را به یک حکومت خشن و بی‌رحم تبدیل کرد. اما سرکوب‌های رژیم نه‌تنها نتواست اعتراضات را متوقف کند، بلکه انگیزه مردم برای مبارزه بیشتر شد و قیام قم به نقطه آغاز یک نهضت گسترده‌تر در سراسر ایران تبدیل شد.

تأثیرات قیام قم بر گسترش مبارزات ضد رژیم

قیام ۱۹ دی قم نه تنها به سرعت در دیگر شهرها گسترش یافت، بلکه به‌عنوان نشانه‌ای از شروع مبارزات مردمی علیه رژیم پهلوی شناخته شد. این قیام مردم را به‌طور گسترده‌ای علیه رژیم شاهنشاهی برانگیخت و به‌ویژه روحانیت و مراجع تقلید، به‌عنوان سرآمدان مبارزه با سلطنت پهلوی شناخته شدند. به‌طور خاص، امام خمینی (ره) به‌عنوان رهبر مبارزات شناخته شد و روحانیت به محور اصلی جنبش ضد سلطنت تبدیل شد.

پس از قیام قم، اعتراضات مردمی در دیگر شهرهای ایران گسترش یافت. از جمله شهرهایی که شاهد تظاهرات و اعتراضات گسترده بودند، می‌توان به تهران، مشهد، تبریز، شیراز و اصفهان اشاره کرد. در تهران نیز دانشجویان و اقشار مختلف مردم با برپایی تظاهرات و اعتصابات سراسری، فشار بیشتری بر رژیم پهلوی وارد کردند.

قیام ۱۹ دی، هم‌زمان با سرکوب رژیم، به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ضد استبدادی مردم ایران شناخته شد. با وجود فشارهای شدیدی که رژیم پهلوی به معترضان وارد می‌آورد، قیام قم نشان‌دهنده عزم جزم مردم ایران در برابر ظلم و فساد رژیم بود. این قیام‌ها نه تنها به‌عنوان اعتراضات علیه یک توهین به روحانیت و شخصیت‌های مذهبی بلکه به‌عنوان یک حرکت ملی ضد استبدادی شناخته شد.

قیام مردم قم تأثیرات زیادی بر روند انقلاب اسلامی ایران داشت. این قیام علاوه بر تحریک مردم به مبارزه علیه رژیم شاه، باعث شد تا امام خمینی به‌عنوان رهبر اصلی انقلاب شناخته شود. همچنین، این قیام سبب شد که اعتراضات علیه رژیم در سرتاسر کشور گسترش یابد و سرانجام به سرنگونی رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ منجر شود.

قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم یک نقطه عطف اساسی در روند انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌آید. این قیام که در پی توهین رژیم پهلوی به شخصیت‌های مذهبی شکل گرفت، نه تنها موجب افزایش آگاهی مردم نسبت به سرکوب‌ها و فساد رژیم شد، بلکه به‌طور غیرمستقیم، مبارزات مردمی علیه استبداد را تقویت کرد. سرکوب خونین این قیام نه تنها نتواست حرکت مردمی را متوقف کند، بلکه زمینه‌ساز اعتراضات گسترده‌تر در سایر نقاط کشور شد. این قیام به‌عنوان آغازگر نهضت انقلاب اسلامی ایران، نقش بی‌بدیلی در سرنگونی رژیم پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی ایفا کرد و در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از مقاومت مردم در برابر ظلم و استبداد به یاد خواهد ماند.

یادداشت: مریم اصغرپور