آیت‌الله مصباح یزدی و راهبردهای نوین در فلسفه اسلامی

چهارمین سالگرد درگذشت آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های علمی، دینی و فلسفی ایران و جهان اسلام، فرصتی است برای بازبینی و بررسی ابعاد مختلف زندگی و آثار این عالم فرهیخته. آیت‌الله مصباح‌یزدی، در طول دوران حیات علمی خود، نه تنها در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه و تفسیر قرآن، بلکه در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز تأثیرات عمیقی از خود به جای گذاشت. در این یادداشت، به برخی از ابعاد مختلف زندگی، اندیشه‌ها، و آثار این استاد برجسته حوزه علمیه قم پرداخته می‌شود.

تولد در سایه تحولات اجتماعی و سیاسی ایران

آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی در تاریخ 11 بهمن 1313 هجری شمسی در یزد و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. در آن دوران، ایران شاهد تحولات سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای بود که با سلطنت رضاشاه و تلاش‌های او برای تغییرات فرهنگی و اجتماعی همراه بود. این تحولات به‌ویژه در بخش‌های مذهبی و حوزه‌های علمیه بسیار محسوس بود. در حالی که رژیم پهلوی با سیاست‌های نادرست خود قصد داشت تا حوزه‌های علمیه را تضعیف کند، خانواده‌های مذهبی مانند خانواده آیت‌الله مصباح، نقش برجسته‌ای در حمایت از مبانی دینی و تربیت نسل‌های آینده ایفا می‌کردند.

وی از دوران کودکی در معرض آموزه‌های دینی و مذهبی قرار گرفت و این تأثیرات روحی و علمی، در مراحل بعدی زندگی‌اش به‌وضوح مشاهده شد. پس از گذراندن دوره‌های ابتدایی، تصمیم گرفت که تحصیلات حوزوی خود را ادامه دهد و در حوزه علمیه یزد به کسب علم و دانش پرداخت.

آغاز تحصیلات حوزوی در یزد و نجف

آیت‌الله مصباح‌یزدی در سنین جوانی به حوزه علمیه یزد پیوست و نخستین گام‌های علمی خود را در آنجا برداشته و در دروس مقدماتی فقه و اصول حضور یافت. پس از مدتی، برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رفت که در آن دوران، مرکز اصلی علوم دینی و فلسفی جهان اسلام به‌شمار می‌رفت. در نجف، از محضر اساتید بزرگ و برجسته‌ای چون آیت‌الله سیدعلی فانی، آیت‌الله محمدعلی سرابی، و آیت‌الله خویی بهره برد و به سرعت در دایره علمای بزرگ قرار گرفت.

وی در نجف علاوه بر تحصیل فقه و اصول، به تحصیل فلسفه اسلامی نیز علاقه‌مند شد و در دروس فلسفه و تفسیر قرآن شرکت می‌کرد. این دوره، اساس‌گذار رویکرد فلسفی و قرآن‌پژوهی او در آینده بود. اما به دلیل مشکلات مالی خانواده و محدودیت‌های موجود، پس از مدت کوتاهی به ایران بازگشت و در حوزه علمیه قم به ادامه تحصیل پرداخت.

ورود به حوزه علمیه قم و ارتباط با مراجع بزرگ

پس از بازگشت به ایران به حوزه علمیه قم رفت که در آن دوران تحت رهبری مراجع بزرگی چون آیت‌الله بروجردی و امام خمینی بود. در این دوره، در دروس خارج فقه آیت‌الله بروجردی و درس‌های اصول امام خمینی و آیت‌الله اراکی شرکت کرد. همچنین در عرصه فلسفه در درس‌های فلسفه اسلامی آیت‌الله طباطبایی حضور یافت و با مفاهیم عمیق فلسفی آشنا شد.

آیت‌الله مصباح‌یزدی علاوه بر تحصیل، در تدریس و تألیف نیز فعال بود. با تألیف کتاب‌ها و مقالات مختلف در زمینه‌های فقهی، اصولی، فلسفی و قرآنی به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت و از همان ابتدا به یکی از برجسته‌ترین اساتید حوزه تبدیل شد. در درس‌های خود، علاوه بر آموزش مفاهیم علمی، به تربیت شاگردان نخبه و برجسته‌ای پرداخت که بسیاری از آنان در عرصه‌های مختلف علمی و دینی فعالیت‌های ارزنده‌ای داشتند.

قرآن‌شناسی و تفسیر قرآن؛ رویکردی نوین در تفسیر موضوعی

این عالم بزرگ در زمینه تفسیر قرآن کریم نیز ابتکارات بسیاری داشت. به‌ویژه در تفسیر موضوعی قرآن، نظریات جدیدی را ارائه داد که در آن قرآن به‌عنوان یک راهنمای جامع برای زندگی فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گرفت. برخلاف روش‌های سنتی که به تفسیر ترتیبی قرآن می‌پرداختند به این باور رسید که باید قرآن را از منظر موضوعات مختلف مورد بررسی قرار داد.

وی در آثار خود همچون «معارف قرآن»، «اخلاق در قرآن» و «آیات سیاسی قرآن»، قرآن را در موضوعات مختلف از جمله خداشناسی، انسان‌شناسی، اخلاق فردی و اجتماعی، جهان‌شناسی و جامعه‌شناسی تفسیر کرد. این رویکرد باعث شد تا قرآن به‌عنوان یک متون زنده و معاصر در کنار مسائل روز جامعه، تحلیل و تفسیر شود.

آیت‌الله مصباح‌یزدی همچنین در پیوند دادن مفاهیم قرآنی با مسائل اجتماعی و سیاسی دوران خود کوشید و توانست به‌ویژه در حوزه‌های فلسفه سیاسی و حقوق اسلامی، قرآن را به‌عنوان یک مرجع جامع و غیرقابل انکار مطرح کند.

فلسفه اسلامی؛ پیوند عقل و دین

وی در عرصه فلسفه اسلامی نیز آثار و نظریات برجسته‌ای ارائه داد. در بسیاری از نوشته‌های خود به بررسی جایگاه عقل و وحی در فلسفه اسلامی پرداخته و در این زمینه، یک نگرش تلفیقی و هم‌افزایانه میان عقلانیت و وحیانی بودن آموزه‌های اسلامی پیشنهاد داد. این نگاه باعث شد که از سوی بسیاری از دانش‌پژوهان و فلاسفه اسلامی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین متفکران معاصر در این زمینه شناخته شود. با انتقاد از روش‌های سکولار و ضد دینی در فلسفه غربی، تأکید کرد که فلسفه اسلامی می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد عقلانی و وحیانی به بسیاری از مسائل انسانی پاسخ دهد. آثارش در زمینه‌های «فلسفه اخلاق»، «شناخت‌شناسی اسلامی» و «وجودشناسی اسلامی»، مراجع علمی مهمی برای پژوهشگران فلسفه اسلامی در سراسر جهان است.

تأسیس مؤسسات علمی و تربیت نسل جدید حوزویان و دانشگاهیان

یکی از اهداف اصلی آیت‌الله مصباح یزدی، تربیت نسل جدیدی از حوزویان و دانشگاهیان بود که قادر به تولید علم اسلامی و دینی در دنیای معاصر باشند. در این راستا، مؤسسه‌های علمی مهمی را تأسیس کرد که هدف آن‌ها تربیت دانشمندان و محققانی بود که بتوانند به ترویج و گسترش آموزه‌های دینی و علمی در سطح جهانی بپردازند.

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) که آیت‌الله مصباح در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تأسیس کرد، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و پژوهشی کشور شناخته می‌شود. این مؤسسه نقش مهمی در آموزش و پژوهش در زمینه‌های مختلف از جمله فقه، اصول، فلسفه و علوم انسانی اسلامی ایفا کرده است.

حضور فعال در مسائل اجتماعی و فرهنگی

وی همواره بر اهمیت توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی تأکید داشت و در این راستا، آثار متعددی درباره مسائل روز جامعه، از جمله تهاجم فرهنگی، حقوق زنان، انقلاب اسلامی و تحولات جهانی نوشت. با نگاهی انتقادی به تهاجمات فرهنگی غرب، به‌ویژه در زمینه‌های رسانه‌ای، اخلاقی و اجتماعی، تلاش کرد تا راهکارهای عملی و مؤثری برای مقابله با این تهاجمات ارائه دهد.

آثارش در این زمینه‌ها همچنان از اهمیت بسیاری برخوردار است. کتاب‌هایی چون«تهاجم فرهنگی»، «زن در اسلام»، «مبارزه با اندیشه‌های التقاطی» و «دین و سیاست»، نقطه‌نظرهای روشن و انقلابی آیت‌الله مصباح یزدی را در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی نمایان می‌سازد.

پایان یک زندگی پربار

آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی در تاریخ 12 دی ماه 1399، در سن 85 سالگی درگذشت. این فقدان، ضایعه‌ای بزرگ برای جامعه علمی، دینی و فلسفی ایران و جهان اسلام بود. با این حال، آثار علمی و فرهنگی‌اش همچنان زنده است و ادامه‌دهنده راهش خواهد بود.

آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی با اندیشه‌های عمیق و حکمت‌پذیر خود، نقشی بی‌بدیل در روشن‌سازی مسیر معرفت و حقیقت ایفا کرد. با پیوند عقل و ایمان و جست‌وجوی فهمی نو از قرآن و فلسفه، نشان داد که حقیقت همواره در لایه‌های ژرف‌تر معنویت و درک متعالی از هستی نهفته است. تأکید وی بر ترکیب علم و ایمان، در دنیای پیچیده و پرچالش امروز، همچنان درسی ارزشمند است که باید در ضمیر جویندگان حقیقت همواره زنده بماند.

آثارش، همچون دانه‌هایی کاشته شده در دل خاک همچنان در حال رشد و شکوفایی است. اندیشه‌هایش در طول زمان نه تنها به‌عنوان الگویی از تلفیق آموزه‌های اسلامی با چالش‌های دنیای معاصر، بلکه به‌عنوان راه‌گشای بسیاری از پرسش‌های روز، در دل‌ها و ذهن‌ها باقی می‌ماند. یاد و میراث این عالم بزرگ، جویندگان حقیقت را به سوی نور هدایت می‌کند و چراغ راهی است برای اندیشمندان آینده.

شیرین آذربخش