فرهنگ پژوهش‌محوری در دانش‌آموزان چگونه نهادینه می‌شود
پیشکسوت تعلیم و تربیت در چهارمحال‌وبختیاری ضمن مرور پیشینه و ظرفیت‌های پرورش دانش‌آموزان پژوهنده در مدارس، گفت: تقویت فرهنگ پژوهش‌محوری در بین آینده‌سازان باید به عنوان یک مأموریت جدی در دستور کار مدیران و معلمان و مسئولان آموزش و پرورش قرار گیرد.
محمد میرزاپور، مدرس قرآن در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان با اشاره به اینکه «پژوهش» به معنی کوششی دقیق و روشمند برای پاسخگویی به مسائل علمی است که معمولاً نوآوری و پیشرفت علمی را نیز به همراه دارد، اظهار کرد: پژوهش یعنی جست‌وجوی منظم و هدفمند به‌منظور پاسخگویی به پرسش‌ها با بهره‌گیری از روش‌های مختلف که فاصله عمیق میان کشورهای پیشرفته و غیر پیشرفته با میزان تحقیق و پژوهش نسبت کاملاً مستقیم دارد با این توضیح که کشورهایی که به مقوله پژوهش اهمیت بیشتری قائلند، در جدال با مشکلات موفق‌تر بوده‌اند.
وی با ذکر اینکه پژوهشگری مانند هر مهارت دیگری قابل آموزش و یادگیری است، ادامه داد: یادگیری این مهارت از مدارس آغاز می‌شود و روش علمی پژوهش به ما می‌آموزد که چگونه پرسش‌های کنجکاوانه و پراکنده را که به ذهن متبادر می‌شود، بپرورانیم و پاسخشان را پیدا کنیم؛ این فرایند مستلزم تفکر و روش علمی است.
میرزاپور تأکید کرد: پژوهش انسان را در بستری قرار می‌دهد که بداند چگونه بیندیشد، چگونه مشاهدات خود را جمع‌آوری و منظم کند و چگونه آزمایش کند و نتیجه بگیرد؛ در مدارس نیز هدف از پژوهش باید تشویق نوجوانان و جوانان به تفکر منطقی، اصولی و ساختاری و نیز تقویت نیروی آفرینندگی و شکوفا کردن استعداد نهانی، ترغیب به مطالعه هدفمند و پژوهش علمی باشد.
پیشینه ظرفیت‌های پژوهشی در مدارس
این چهره پیشکسوت آموزش و پرورش استان در خصوص پیشینه و ساز و کار پژوهش‌محور بار آوردن دانش‌آموزان از سال‌های دور تاکنون، توضیح داد: بنده سال‌ها در شورای تحقیقات آموزش و پرورش سابقه فعالیت دارم و حجمی از پژوهش‌هایی که فرهنگیان و پژوهشگران جامعه بر مبنای سفارش و درخواست آموزش و پرورش تهیه می‌کردند، به این مرکز می‌رسید و ما شاهد دفاعیات پژوهشگران از پروپوزال‌ها و نیز نتایج تحقیقاتشان بودیم.
میرزاپور بیان کرد: با جدی‌تر شدن مقوله پژوهش در مدارس و ضرورت تقویت روحیه پژوهشگری در میان دانش‌آموزان، آموزش و پرورش استان و کشور از سال ۸۱ اقدام به راه‌اندازی پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی کرد. در چند سال اخیر معلمان انجام پروژه‌های علمی را به دانش‌آموزان محول می‌کنند که عموماً مورد استقبال قرار می‌گیرد و این پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی نیز محل مراجعه این قشر برای انجام کارهای علمی است.
وی برگزاری دوره‌های ضمن خدمت برای معلمان «پژوهنده» را نیز یادآور شد و ادامه داد: این معلمان پس از گذراندن این دوره‌ها در مدارس حضور یافته و دانش‌آموزان علاقه‌مند و بلکه والدین را در امر پژوهش ترغیب و یاری می‌کنند. با این رویکرد، مقوله پژوهش کم‌کم در بین علاقه‌مندان نهادینه شد اما باز هم جای خالی آن در مدارس مشهود بود و چندان عمومیت نداشت لذا بتدریج این موضوع وارد کتاب‌های درسی شد که از جمله کتاب‌های مطالعات اجتماعی، علوم تجربی و ... را می‌توان نام برد.
وی با تأکید بر اینکه با گذشت زمان مفهوم پژوهش و مسیر انجام تحقیقات بتدریج برای معلمان و دانش‌آموزان هموارتر شد، گفت: قدرت پژوهش هر کشوری بر پژوهش و تولید علم استوار است و آموزش‌وپرورش خوب می‌داند که امور آموزشی بدون پژوهش از پویایی و نشاط لازم برخوردار نخواهد بود. اگر پژوهشی صورت نگیرد بر دانش نیز افزوده نخواهد شد و جامعه علمی و فرهنگی دچار سکون و رکود می‌شود.
فواید تربیت دانش‌آموزان پژوهشگر
میرزاپور با طرح این پرسش که تربیت معلمان و دانش‌آموزان پژوهشگر چه فایده‌هایی دارد، توضیح داد: در کتاب‌های روش تحقیق تأکید می‌شود که پژوهشگران باید به برخی اصول اخلاقی مزین باشند از جمله اینکه دانش‌آموز مقید به اصول اخلاقی پژوهش دارای اخلاص، انصاف و پرهیز از تعصب است. دانش‌آموز پژوهشگر همچنین صبر و استقامت دارد زیرا پژوهش تا حصول نتیجه مستلزم صبر و حوصله و پرهیز از عجله است.
وی ادامه داد: جرئت و شجاعت علمی، امانتداری، صداقت در گفتار و نوشتار، ادب و تواضع و شناخت حدود خود و نظم و دقت از دیگر ویژگی‌های یک دانش‌آموز یا معلم محقق است که بتدریج در آنان بروز و ظهور می‌یابد.
این مدرس قرآن در استان در پاسخ به این پرسش که مقوله پژوهش در وجه آموزشی در مدارس بیشتر کاربرد دارد یا پرورشی؟ توضیح داد: گاه گفته می‌شود که باورهای دینی را باید با تحقیق به دست آوریم و تقلید در اصول دین جایز نیست، همچنین گفته می‌شود که در هنگام پاسخگویی به تقاضای ازدواج باید در مورد شخصیت و خانواده خواستگار تحقیق شود، همچنین ادعا می‌شود که میزان پیشرفت هر کشور وابسته به میزان تحقیق و پژوهش است ودر هر سه این گزاره‌ها، واژه «تحقیق» به کار رفته است.
میرزاپور ادامه داد: تحقیق از ریشه «حقق» به معنی ثابت و استوار است و تحقیق به معنی کشف حقیقت و رسیدن به کُنه یک امر است که بسترهای متنوعی را می‌تواند شامل شود از جمله اینکه در مدارس هم وجه آموزشی و علمی و کتاب‌های درسی را در بر می‌گیرد و هم ناظر بر رفتار و کردار، اعتقادات و باورهای افراد می‌باشد. لذا تحقیق و پژوهش هم در امور آموزشی و علمی و هم تربیتی و پرورشی موضوعیت و اهمیت دارد و باید مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت پژوهش در ساحت‌های آموزشی و پرورشی
وی با تأکید بر اینکه هفته پژوهش بهانه‌ای است تا روحیه احیای تفکر را در ذهن معلمان و دانش‌آموزان ایجاد کند، بیان کرد: می‌طلبد در این هفته اقداماتی همچون تشکیل کارگروه‌های پژوهشی به منظور شناسایی و معرفی دانش‌آموزان و معلمان پژوهنده برای ترویج آموزش پژوهش در مدارس در دستور کار قرار گیرد، می‌توان به بهانه این هفته برنامه‌هایی را برای معلمان و دانش‌آموزان پژوهشگر پیش‌بینی کرد، نهادینه‌سازی شعار «بدون پژوهش و مطالعه، تصمیم‌گیری ممنوع» باید مورد توجه متولیان مدارس قرار گیرد و به‌ویژه در این هفته بیشتر به آن تأکید شود.
میرزاپور با بیان اینکه هفته پژوهش در برخی نهادهای علمی و پژوهشی مورد توجه ویژه قرار دارد و بزرگ‌ترین و فاخرترین رویدادها به بهانه این هفته برگزار می‌شود، افزود: خوب است که دانش‌آموزان و معلمان پژوهنده در این رویدادها شرکت داده شوند و در این فضا قرار بگیرند تا موجب تشویق بیش از پیش آنان به امر پژوهش شود.
وی با اشاره به اینکه در مدارس توجه بایسته و شایسته به امر پژوهش وجود ندارد در خصوص راهکارهای توجه بیشتر به این مقوله، توضیح داد: پژوهش به معنی فرایندهای رسیدن به راه‌حل‌های قابل اطمینان از طریق گردآوری و تفسیر داده‌ها است، برنامه‌ریزی در پژوهش باید طوری نظام‌مند باشد که ما را به اهداف مورد نظر برساند اما پرسش اساسی اینجاست که آیا برای تربیت نظام‌مند پژوهشگر در مدارس برنامه‌ریزی شده است؟
میرزاپور ادامه داد: برای پاسخ به این پرسش جا دارد که آموزش‌وپرورش محتوای کتاب‌های درسی، معلمان پژوهنده و سایر بسترهای پژوهش در مدارس را رصد و نقاط ضعف را برطرف کند؛ در هفته پژوهش و فناوری اجرای مراسم زنگ پژوهش باید در دستور کار قرار گیرد و معلمان و دانش‌آموزان با مفهوم پژوهش آشتی کنند و این راهکاری برای تقویت روحیه پژوهشگری در مدارس است. برپایی نمایشگاه‌هایی از دستاوردهای پژوهشی مدارس، تجلیل از معلمان و دانش‌آموزان پژوهشگر با دعوت از اولیا و توجه به دانش‌افزایی در اولیا و ایجاد تشنگی پژوهش در معلمان و دانش‌آموزان در امر پژوهش از دیگر راهکارها هستند.
پرورش نظام‌مند پژوهشگر در مدارس
این پیشکسوت تعلیم و تربیت در استان بهره‌گیری از نظرات نخبگان و متخصصان در رفع چالش‌ها را مهم ارزیابی کرد و توضیح داد: جا دارد نشست‌های موضوع‌محور با حضور این افراد برگزار و چالش‌ها و موانع مطرح شود، برگزاری تورهای پژوهشی متناسب با سن فراگیران و بازدید از مراکز پژوهشی در تقویت پژوهشگران ما می‌تواند مؤثر باشد. همچنین برگزاری نشست‌ها با پژوهشگران باعث ایجاد فضای تعاملی خواهد شد.
میرزاپور تصریح کرد: شورای تحقیقات استان انباشتی از تحقیقات و پژوهش‌ها را در طی چندین سال فعالیت خود جمع‌آوری کرده است اما جا دارد که این آثار را ساماندهی و دسته‌بندی و فهرست‌بندی کند و در اختیار معلمان و دانش‌آموزان و متولیان مدارس قرار دهد تا هم این مطالعات ارزشمند را مورد استفاده قرار دهند و هم از انجام پژوهش‌های تکراری جلوگیری شود.
وی در خصوص رسالت مدیران، معلمان و خانواده‌ها در تربیت دانش‌آموزان پژوهشگر، تصریح کرد: نقش الگویی والدین و معلمان روشن و واضح است و دانش‌آموزان نه در مقام گفتار بلکه با عمل و کردار از معلمان یا پدر و مادر خود الگو می‌گیرند بنابراین وقتی معلمان انجام یک پژوهش را دانش‌آموزان واگذار می‌کنند باید نه‌تنها سخنان آنها از استحکام علمی برخوردار باشد بلکه ایجاد فضای امن و آرام، تقویت روحیه مطالعه، تقویت روحیه پرسش‌گری، ایجاد بستر مطلوب پاسخگویی به پرسش‌ها و ابهامات از دیگر وظایف معلمان و مربیان است.
رسالت معلمان در تقویت فرهنگ پژوهش‌محوری
میرزاپور با تأکید بر اینکه ایجاد روحیه پرسش‌گری در دانش‌آموزان نقطه آغاز تحقیق و پژوهش است، گفت: درواقع، پژوهش با سوال آغاز می‌شود و فن پژوهش در هنر سوال کردن نهفته است؛ ارضای حس کنجکاوی باید یک رویکرد ثابت در امر تدریس باشد یعنی معلمان روش‌های تدریس فعال و انعطاف‌پذیر داشته باشند و همواره زمینه ایجاد سوالات جدید در ذهن دانش‌آموزان را هموار کنند.
وی روش تدریس بارش مغزی را یکی از شیوه‌های مهم در تقویت روحیه پژوهشگری دانش‌آموزان عنوان کرد و افزود: در این روش، معلم دانش‌آموزان را آزاد می‌گذارد که می‌توانند در بحث‌ها شرکت کنند یا فقط ناظر باشند. یک نماینده از دانش‌آموزان به عنوان منشی کلاس انتخاب می‌شود که موضوعی را بر روی تابلو می‌نویسد و دانش‌آموزان باید در مورد موضوع فکر کنند و فی‌البداهه هر آنچه به ذهن‌شان می‌رسد در قالب یک جمله مطرح کنند که منشی این جملات را بر روی تابلو می‌نویسد، قانون این است که هیچکس حق اعتراض به جمله دیگران ندارد و همه آزادانه نظر خود را می‌گویند.
میرزاپور ادامه داد: در مرحله بعدی، جملات پالایش می‌شوند و در سه دسته قرار می‌گیرند و جملاتی که کاملاً با موضوع مرتبط هستند، تیک می‌خورند. این روش بستری برای تراوشات ذهنی و فکری است و باعث تقویت و ارتقای قوه تخیل دانش‌آموزان می‌شود که بتدریج حساس شوند و راجع موضوع مطالعه کنند. در این روش، روحیه مشارکت و کار گروهی، تفکر و نتیجه‌گیری دسته‌جمعی و ترغیب به مطالعه و پژوهش در دانش‌آموزان شکل می‌گیرد.
این مدرس قرآن در مدارس استان تعیین رابطان پژوهش در مدارس را راهکار دیگری در تقویت فرهنگ پژوهش‌محوری در دانش‌آموزان و معلمان دانست و گفت: این رابطان کارهای پژوهشی را دنبال و برای دیگر دانش‌آموزان تبیین می‌کنند، برگزاری مسابقات کتابخوانی، برپایی نمایشگاه کتاب و ... از دیگر عواملی است که در مدارس باید تقویت شود. نقش و جایگاه پژوهش در پیشرفت جامعه آنچنان اهمیت دارد که تقویت فرهنگ پژوهش‌محوری در بین آینده‌سازان باید به عنوان یک مأموریت جدی در دستور کار مدیران و معلمان و مسئولان آموزش و پرورش قرار گیرد.
میرزاپور آثار و برکات تقویت روحیه پژوهشگری در مدارس را یادآور شد و گفت: این مهم باعث می‌شود دانش‌آموزان مهارت‌های تفکر از قبیل واکاوی، تبیین مسائل و آزمون فرضیه‌ها را یاد بگیرند. آموزش و پرورش باید نسبت به آموزش مهارت و روش‌های پژوهش در کتاب‌های درسی اهتمام ویژه داشته باشد.
پرداخت به فن پژوهش در کتاب‌های درسی
وی در خصوص کتاب‌هایی که بستر پژوهش را برای دانش‌آموزان فراهم کرده‌اند، تصریح کرد: از جمله می‌توان به کتاب «تفکر و سبک زندگی» در متوسطه اول پایه‌های هفتم و هشتم اشاره داشت. موضوع تفکر و پژوهش در این کتاب‌ها به خوبی مطرح و شیوه‌های طراحی، ارزیابی، فرضیه‌سازی، طرح سوال و ... تبیین شده است. برای آنکه دانش‌آموزان نسبت به موضوعات و پروژه‌های مطرح شده اهتمام داشته باشند، پنج نمره برای بخش پژوهشی کتاب تعریف شده است. دانش‌آموزان با کمک این کتاب درسی عملاً دست به پژوهش می‌زنند و تمرین می‌کنند که بستر بسیار خوبی برای تقویت روحیه پژوهشگری محسوب می‌شود.
میرزاپور بیان کرد: کتاب تفکر و سبک زندگی معمولاً توسط معلمان پرورشی یا معلمان کتاب پیام‌های آسمانی، یا مشاوران مدارس یا معلمان علاقه‌مند به پژوهش تدریس می‌شود. این کتاب به همراه فیلم‌های آموزشی باید تدریس شود و ممکن است برخی مدارس این امکان را نداشته باشند لذا انسجام مورد انتظار برای ارائه این درس هنوز ایجاد نشده است.
وی در پایان گفت: گاه شاهدیم در تدریس این درس به‌صورت سلیقه‌ای ممکن است عمل شود لذا جا دارد مدرسان این درس در سراسر کشور گرد هم جمع شوند و روش‌های تدریس آن مرور گردند تا شاهد انسجام و یکپارچگی هر چه بیشتر باشیم.
خدیجه نادری
انتهای پیام
