سنگاب‌ها و سقاخانه‌های تخت فولاد اصفهان
سقاخانه‌ها را باید از بناهای آیینی کاربردی به‌شمار آورد، زیرا علاوه بر آنکه آب برای آشامیدن در اختیار رهگذران بود، مردم با نذر کردن و قرار دادن شمع در آنجا و انجام بعضی از آداب آیینی، از آن به‌عنوان فضایی نمادین و مذهبی استفاده می‌کردند.
سنگاب ظرف سنگی بزرگ و یکپارچه از سنگ است که به اشکال گرد یا بیضی و مکعب تراشیده می‌شود و برای نگهداری آب آشامیدنی عابران در مساجد و سقاخانه‌ها به‌صورت وقف قرار می‌گیرد. به نظر استاد لطف‌الله هنرفر، نصب سنگاب‌ها در مساجد، اماکن مقدسه و گذرگاه‌ها از دوره صفویه و به‌دلیل اعتقادات مذهبی و شیعی معمول شده است. گرچه ریشه سنگاب‌ها را باید در آیین‌های باستانی ایران‌زمین جست‌وجو کرد، اما از دوران نخستین اسلامی و به‌ویژه دوره صفویه در ایران معمول شد و کاربرد آن در فضای هنر و معماری و فضاهای مذهبی و مقدس گسترش یافت.
اصلی‌ترین باور شیعی در مورد سنگاب، حادثه عاشوراست. می‌توان گفت باور شیعی در شهادت امام حسین(ع)، سنگاب را با نوعی اعتقاد روزمره عجین کرد. نوشیدن آب به یاد شهدای عاشورا و حتی مترادف شدن آب با این واقعه، تأثیر بسزایی در ساختن سنگاب‌ها به‌ویژه از عصر صفویه به بعد داشت. اشعار حک‌شده بر سنگاب‌ها در رثای اهل بیت(ع) و لب‌تشنگان کربلا مؤید این مطلب است.
در ايران پس از اسلام، سقاخانه، سنگاب و هر وسيله ديگری كه مردم تشنه را سيراب کند، تقدس داشته است. مردم خيرانديش ابتدا ظروف پر آب را روی زمين، در هوای آزاد و سايه درختان كهن و طاق نماها قرار می‌دادند تا تشنگان آبی بنوشند و سيراب شوند. تشنگان نيز بعد از سيراب شدن، سلامی بر حسين بن علی(ع) و اهل بيت(ع) او می‌فرستادند، اما كم‌كم محلی به نام سقاخانه ساخته شد كه عبارت بود از اتاقی كوچک كه در وسط آن مخزنی از آب قرار داشت. اطراف آن برای جلب توجه يا نذورات مردم، شمع روشن می‌كردند. بر روی بدنه بعضی از سقاخانه‌ها با اشعار و تمثال ائمه(ع) و به‌خصوص امام حسین(ع) و حضرت اباالفضل(ع) در حال آوردن آب از فرات و جنگ با اشقيا به تصوير كشيده می‌شد.
سقاخانه‌ها را نیز باید از بناهای آیینی کاربردی به‌شمار آورد، زیرا علاوه بر آنکه آب برای آشامیدن در اختیار رهگذران بود، مردم با نذر کردن و قرار دادن شمع در آنجا و انجام بعضی از آداب آیینی، از آن به‌عنوان فضایی نمادین و مذهبی استفاده می‌کردند. نوشیدن آب از سقاخانه، طلب نور و روشنایی و گره‌گشایی از امور است. در مجموع، سنت احترام به آب و روشنایی در ایران پیش از اسلام با هدایت توحیدی در دوره اسلامی نیز ادامه یافت. سقاخانه در تمام اوقات هفته و از جمله شب‌های جمعه مورد زیارت و راز و نیاز مردم قرار می‌گیرد. از زمان صفويه در بناها و مساجد معظم و مهم، سنگاب‌های زيبايی به شكل كاسه درب‌دار بزرگی تعبيه می‌شد كه هم ارتفاع و هم قطر بعضی از آنها بيش از یک متر بوده است. سنگاب‌ها از سنگ‌های حجاری‌شده‌ای ساخته می‌شد كه نقوش و اشعار بامسما و زيبايی روی آن نقش بسته بود. اين سنگاب‌های هنری و زيبا پر از آب زلال و خنک بود و هر نمازگزار و تازه‌‌واردی را سيراب می‌کرد.
كاسه فلزی كوچکی كه نقوش و خطوط زيبایی بر آن نقش بسته بود، روی سنگاب قرار داشت. نمونه‌های موجود سنگاب‌ها اغلب مزین به خطوط و نقوش اسلامی هستند و نمونه‌های ساده آنها نیز به جز در مساجد و اماکن اسلامی در جای دیگری یافت نشده‌اند. روی بیشتر سنگاب‌ها با خط خوش، اين مصرع به چشم می‌خورد: «آبی بنوش و لعنت حق بر يزيد كن.»
در تخت فولاد اصفهان نیز تعدادی سنگاب و سقاخانه وجود دارد که در تکیه‌های گوناگون این آرامگاه تعبیه شده‌اند و عبارتند از:
ـ سنگاب و سقاخانه تکیه بابا رکن‌الدین: این سنگاب مربوط به دوره صفویه و در کنار آرامگاه بابا رکن‌الدین، از علما و فضلای قرن هشتم هجری قرار گرفته و ویژگی مهم آن، حضور سنگاب در کنار سقاخانه بوده که در این حالت معنای کامل‌تری به آن بخشیده است. درواقع، این اثر نمونه‌ای از تلفیق سقاخانه با سنگاب محسوب می‌شود. بر روی بدنه سنگاب به خط نستعلیق این‌گونه حک شده است: «ما همه لب‌تشنه‌ایم.»
ـ سنگاب مسجد رکن‌الملک: این سنگاب در حیاط مرکزی مسجد رکن‌الملک قرار دارد و از یادگارهای عصر قاجار است. همان‌گونه که گفته شد، بعضی از سنگاب‌ها به مرور زمان به‌عنوان گلدان نیز در تزئین مساجد به کار رفته‌اند که سنگاب مسجد رکن‌الملک از آن جمله است.
ـ سنگاب و سقاخانه‌های تکیه میرفندرسکی: تکیه میرفندرسکی دارای دو سقاخانه است که یکی بیرون تکیه، بدون سنگاب و به سمت خیابان و دیگری درون تکیه با سنگاب مکعبی‌شکل همراه است که خطوط زیبای حجاری‌شده بر بدنه آن خودنمایی می‌کند. ویژگی خاص این سنگاب، خط نستعلیق آن است که با ترکیب‌بندی و کرسی متفاوت که بیشتر از خط تعلیق پیروی می‌کند، اجرا و نظیر آن کمتر در باب قلم نستعلیق دیده می‌شود. روی این سنگاب، این نوشته‌ها به چشم می‌خورد:
«بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله الواقف باسرار المبدأ و المعاد و الصلوة علی نبیه محمد و آله الاخیار الامجاد و بعد وقف موید شرعی حبس مخلد دینی نمود قربة الی الله و طلبا لمرضاته علی‌حضرت شاه محمود بیکا زید توفیقاته خلف مرحمت و غفران پناه مقصود بیکا ناظر سرکار خاصه شریفه این سقاخانه را بر کافه مؤمنین و ثواب و اجر سقایه آن به روان زین‌المخدرات و مستورات مرحومه مغفوره والده ماجده عالی حضرت مشارالیه عاید کرد، تغییر دهند و نقل و تحویل‌کننده این از این مکان به جای دیگر به لعنت خدای و نفرین رسول‌الله و ائمه هدی گرفتار شود.»
در اندرونی تکیه میر در جایی که قبور بختیاری‌‌هاست، دو سقاخانه وجود دارد که طی مرمت مجموعه تخت فولاد به کاشی‌های یکرنگ فیروزه‌ای مزین شده‌اند. هر دوی این سقاخانه‌ها دارای چاه برای تأمین آب بوده‌اند که هم‌اکنون نیز بر جای مانده‌اند.
ـ سنگاب تکیه زرگرها: این سنگاب مکعب‌شکل به ابعاد 100×114 سانتی‌متر و به ارتفاع 85 سانتی‌متر است که بر یکی از بدنه‌های آن به خط نستعلیق برحسته، عبارت زیر خوانده می‌شود: «وقف حضرت امام حسین نمود حاجی غلام علی بیک در تاریخ سنه 1074».
ـ سنگاب تکیه آغاباشی: این سنگاب به فرم مکعبی و بر بدنه آن این جملات حجاری شده است: «وقف حضرت عباس علی نمود، کربلایی باقر، بانی چنار تکیه به تاریخ شهر محرم سنه 1210».
ـ سقاخانه لسان‌الارض: این سقاخانه مربوط به دوره صفویه بوده که در دوره معاصر با کاشی‌کاری تزئین شده است. مضمون نوشته‌های سنگی آن این‌گونه است: «بسم الله الرحمن الرحیم ... وقف حضرات ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین نمود. یارعلی. طمع‌کننده به لعنت خدا گرفتار شود. سنه 1133».
ـ سنگاب و سقاخانه تکیه کازرونی: سنگاب و سقاخانه تکیه کازرونی در کنار آب‌انبار تکیه و متصل به آن قرار دارد و مجموعه کاملی از دستیابی به عنصر آب را به وجود آورده است. در ضمن هیچ‌گونه تزئینات و یا نوشتاری درباره سال ساخت و شخص وقف‌کننده این سنگاب به چشم نمی‌خورد. در داخل تکیه نیز سنگابی در کناره راهروی خروجی در ضلع غربی وجود دارد.
ـ سنگاب و سقاخانه مادر شاهزاده: سقاخانه مورد نظر در راهروی ورودی تکیه واقع شده است و به نظر می‌رسد هدف سازندگان آن مانند دیگر سقاخانه‌ها، سیراب کردن زائران و مسافران قبل از زیارت اهل قبور باشد. سقاخانه تکیه مادر شاهزاده نیز مانند سقاخانه کازرونی، ساده و بی‌آلایش است.
ـ سقاخانه تکیه آباده‌ای: این سقاخانه از جمله سقاخانه‌هایی‌ست که در دوره معاصر و طی مرمت و بازسازی مسجد رکن‌الملک به تکیه آباده‌ای الحاق شده است و آب‌سردکن موجود در آن نقش سنگاب را بازی و رهگذران تشنه را سیراب می‌کند.
