دفاع فرهنگی و معرفتی شهید مطهری از حجاب اسلامی

حجت‌الاسلام مجتبی سپاهی، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان درباره کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری اظهار کرد: ایشان دو کتاب «مسئله حجاب» و «حقوق زن در اسلام» را هفت سال پیش از انقلاب اسلامی نوشت و به‌عنوان یک متفکر، فقیه، فیلسوف و روشنفکر، خود را مسئول می‌دانست تا درباره شبهات مطرح شده از سوی مخالفان اسلام، از فلسفه احکام اسلامی در قلمرو اندیشه و معرفت دفاع منطقی و عقلانی داشته باشد. در نتیجه، این دو کتاب را درباره مسائل زنان نوشت.

وی افزود: در آن دوره، حقوق زن در اسلام یکی از بحث‌هایی بود که در عرصه‌های روشنفکری هم مطرح می‌شد. دکتر شریعتی نیز از جمله متفکرانی بود که با نگاشتن کتاب «زن در اسلام» به این مسئله پرداخت. این کتاب با توجه به منابع دینی تلاش کرده تا تصویری از جامعه دینی برای زنان ارائه دهد. درواقع، متفکران اسلامی علاقه‌مند به مباحث اجتماعی و سیاسی با توجه به تغییر و تحولات ناشی از مدرنیته، حضور زنان در اجتماع و تغییر کنش‌های آنها، به تبیین عقلانی و دفاع از آموزه‌های اسلام در مقابل جریان‌های فکری غرب، به‌ویژه فمینیسم پرداختند.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: شهید مطهری از جمله کسانی بود که با پشتوانه بسیار قوی مطالعات فقهی، فلسفی، عرفانی و اجتماعی از آموزه‌های اسلام دفاع کرد و در گام اول، بحث حجاب و ابعاد گوناگون آن را مورد کنکاش قرار داد. اولین هدف ایشان در کتاب مسئله حجاب نیز مشخص کردن حد و حدود، فلسفه و قلمرو آن برای زنان مسلمان بود؛ زیرا بسیاری از احکام اسلامی با گذر زمان به‌درستی برای مردم مسلمان تبیین نمی‌شود و شاید بعضی از افراد نگاه سطحی به مسائل مذهبی داشته باشند، به‌ویژه در جامعه‌ای که جریان‌های مخالف حجاب و احکام اسلامی نیز حضور دارند؛ مثل امروز که اکثر افراد مخالف و مبارز علیه حجاب، اطلاعات درستی از فلسفه آن ندارند و تحت‌تأثیر آموزه‌های مدرنیته، به سبک زندگی غربی متمایل شده‌اند.

ضرورت تبیین فلسفه احکام اسلامی در جامعه

وی با بیان اینکه بسیاری از افراد سبک زندگی خود را براساس تمایلات زیستی و نه فلسفه زندگی، انتخاب می‌کنند، گفت: شهید مطهری در کتاب «مسئله حجاب» تلاش کرد تا مفهوم و فلسفه حجاب را با تکیه بر آیات قرآن بیان کند. به نظر ایشان، احکام اسلام باید با توجه به فلسفه اصلی‌شان برای مردم بیان شوند تا حتی اگر آنها را نپذیرفتند، حداقل از فلسفه اصلی آنها آگاهی داشته باشند. شهید مطهری در کتاب «مسئله حجاب»، مطلبی تازه‌تر از نظر فقیهان و اندیشمندان اسلام بیان نمی‌کند، بلکه با افراط و تفریط در حوزه حجاب به مخالفت برمی‌خیزد و براساس آیات قرآن، به‌ویژه سوره نور، دفاعی منطقی از حجاب ارائه می‌دهد.

سپاهی ادامه داد: ایشان به‌عنوان یک فقیه دینی معتقد بود یک زن مسلمان باید محدودیت‌هایی در پوشش خود به‌منظور حفظ کرامت و جایگاه زن در جامعه رعایت کند. با توجه به اقتضائات دنیای مدرن، امکان اینکه زن به‌عنوان بخشی از جامعه بشری، به وسیله‌ای برای لذت مردان تبدیل شود، وجود دارد؛ این اتفاق در جامعه جهانی رخ داده است، هرچند بعضی از افراد آن را نمی‌پذیرند.

وی با بیان اینکه جامعه ایرانی پیش از انقلاب از نظر پوشش، آزاد بود و در چنین جامعه‌ای، حجاب نماد عقب‌افتادگی زنان دانسته می‌شد، اضافه کرد: از زنان برای تبلیغ کالا‌ها، پوستر فیلم‌های سینمایی و انواع روابط جاری در جامعه استفاده می‌شد؛ در این شرایط، شهید مطهری به‌عنوان یک فقیه اجتماعی وارد عرصه شد و تبیین طرح کلی حجاب در اسلام را وظیفه خودش دانست. درواقع، کتاب «مسئله حجاب» یکی از شاهکارهای ایشان است که به‌عنوان سکان‌دار مبارزه با مخالفان حجاب که آن را نماد عقب‌افتادگی زنان مسلمان می‌دانستند، به عرصه وارد شد و بحث حجاب را مطرح کرد.

آموزش منطق دفاع از حجاب

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بیان کرد: هژمونی حاکم بر جامعه در آن زمان، زن غربی را در عرصه فرهنگی مطرح می‌کرد، ولی در پشت پرده این تصویر، جامعه ایرانی مردمی بسیار مقید به دین داشت؛ کتاب شهید مطهری حداقل باعث شد تا زنان قشر متدین با منطق جدید و استدلال عقلی از حجاب دفاع کنند و عملکرد ایشان در جایگاه خود با ابتکاری قوی همراه بود. شاید نظر خودشان نیز این بود که مشخص نیست کتاب بتواند بی‌حجاب را باحجاب کند، ولی دینداران باحجاب را در داشتن حجاب مصمم‌تر کرد و منطق دفاع از حجاب را به ایشان آموزش داد.

وی اظهار کرد: کتاب «حقوق زن در اسلام»، مجموعه مقالاتی است که شهید مطهری در مجله زن روز منتشر می‌کرد؛ این مجله برای ترویج برهنگی و حمله به بخش مذهبی جامعه بود، به‌طوری که احکام دینی را از نظر جایگاه زن در ارث، قصاص، روابط زناشویی و طلاق زیر سؤال می‌برد. از نظر شهید مطهری، اکثر مطالب مجله ناشی از ناآگاهی بود، در نتیجه پاسخ این شبهات را به‌صورت دقیق و با استدلال بیان کرد. البته جالب توجه است که مقاله‌های ایشان در مجله زن روز منتشر می‌شد، زیرا مخاطبان مطالب پیشین را خوانده بودند و باید پاسخ را در همان مجله دریافت می‌کردند.

سپاهی ادامه داد: اگر شهید مطهری زنده بود، بیشترین تلاش را در عرصه فرهنگی و معرفتی حجاب انجام می‌داد، زیرا بسیاری از زنان و دخترانی که با حجاب مخالفت می‌کنند، قصد مبارزه با آن را ندارند، ولی حجاب به وسیله مبازراتی آنان برای احقاق حقوق اجتماعی تبدیل شده است. ما باید به سمت ایجاد فضای گفت‌و‌گو حرکت کنیم و با ارائه منطق عقلانی، به افراد حق انتخاب بدهیم؛ اگر شهید مطهری نیز امروز در میان ما بود، با بعضی رفتارهای متضاد با آزادی اندیشه برخورد می‌کرد.

جامع‌نگری در مسئله حقوق زنان

وی تصریح کرد: پیش از انقلاب، پوشش آزاد بود و زنان باحجاب نیز در جامعه حضور داشتند و کسی با حجاب آنها مخالفت نمی‌کرد. بعد از انقلاب نیز اکثریت افراد بدون هیچ‌گونه اجباری، حجاب را انتخاب کردند، زیرا فضای ایجاد شده در جامعه، چنین انتخابی را می‌طلبید، ولی نکته این است که آیا حقوق زن را فقط با بحث حجاب می‌شناسیم یا اینکه باید آن را یک بسته کامل در نظر بگیریم؟ در این صورت، پرسش‌هایی از این قبیل مطرح می‌شود که آیا در دادگاه‌های خانواده، زنان توانایی دفاع از حقوق خود را دارند؟ آیا امکان فعالیت گسترده زنان در جامعه وجود دارد؟ آیا زمینه فعالیت زنان در حوزه هنر ایجاد شده است؟ آیا زنان می‌توانند رشد سیاسی و اجتماعی داشته باشند و آیا قوانین به زنان اجازه تحصیل، اشتغال، ازدواج و فعالیت‌های آزادانه را می‌دهد؟

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بیان کرد: عده‌ای مسائل مربوط به زنان را فقط در حجاب خلاصه می‌کنند که نباید این‌گونه باشد. زنان تمایل دارند مسائل خود را در فضایی آرام مطرح کنند، ولی برخی از آنها چون به رعایت نشدن حقوق خود اعتراض دارند، بی‌حجابی را به‌عنوان نماد اعتراض انتخاب کرد‌ه‌اند. لذا، در این زمینه باید بسیار هوشمندانه عمل کنیم تا این مسائل به شکاف اجتماعی تبدیل نشود.

به گفته وی، دو تفاوت جوهری میان روزگار ما و زمانه شهید مطهری وجود دارد؛ اول اینکه زمینه‌های کسب اطلاعات برای افراد بسیار گسترش یافته و دسترسی به منابع علمی به راحتی امکان‌پذیر شده است. در آن زمان فقط امثال شهید مطهری از منابع دینی اطلاع داشتند، ولی امروز همگان به منابع دسترسی دارند، ولو اینکه برای خواندن آنها تخصصی هم نداشته باشند. بنابراین، آگاهی بیشتر افراد به معنای اطلاع داشتن آنها از حقوق خود و مخالفت با نقض‌کنندگان این حقوق است. یکی از دلایل اختلافات خانوادگی، افزایش آگاهی زنان از حقوقشان است، در صورتی که ۴۰ سال پیش، سطح آگاهی زنان به شدت پایین‌تر بود و شهید مطهری برای آگاه‌سازی افراد جامعه تلاش می‌کرد.

سپاهی تأکید کرد: علت جوهری دوم به تناقض در رفتار برخی دست‌اندرکاران امور برمی‌گردد، مانند اینکه از عدالت صحبت می‌شود، ولی بعضاً روابط بر ضوابط ارجحیت پیدا می‌کند. بنابراین، نمی‌توان با شعار عدالت، ناعادلانه رفتار کرد و انتظار همراهی مردم را داشت؛ این تناقض‌ها مردم را دچار سردرگمی و بی‌اعتمادی می‌کند و همدلی و همراهی آنها را از بین می‌برد.

زهراسادات مرتضوی