رشد در نگاه قرآن اوج گرایش به ایمان و کراهت از کفر است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر حسینی رامندی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، 22 آذرماه در نشست علمی «نظریه رشد اخلاقی قرآن‌بنیان» که از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن برگزار شد، گفت: رشد از مباحث مهم و دامن‌گستری است که تمامی دانش‌ها را درگیر خود کرده است و همه حوزه‌های دانشی مانند فیزیک و شیمی و ... به نوعی با رشد مرتبط هستند. منظور بنده از رشد اخلاقی آن است که در روانشناسی، رشد عاطفی نام دارد. رشد، تداعی‌گر تغییر تدریجی و فرایندی است و بچه وقتی متولد شد تا پایان عمرش رشد دارد.

وی با بیان اینکه «پیشرفت» واژه بدیل رشد است و می‌تواند با امور مادی و معنوی سازگار باشد، افزود: رشد در روان‌شناسی به جسمی، جنسی، عاطفی، اخلاقی و ... تقسیم شده است و در قرآن کریم هم رشد به معانی یادشده به صورت کمابیش وجود دارد ولی چون مسئله بنده نبوده به آیات آن نپرداخته‌ام و علاقه‌مندان می‌توانند به مقالاتی که در این زمینه دارم مراجعه کنند.

حسینی رامندی تصریح کرد: آیه 7 سوره حجرات «وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ» که برخی آن را سوره اخلاق می‌دانند و آیت‌الله سبحانی کتابی با عنوان سیستم اخلاقی قرآن نوشته‌اند، محور نظریه بنده را تشکیل می‌دهد؛ آیه فرموده است که فردی پیامبری شما است که اگر قرار بود ایشان مطیع شما باشد خودتان به رنج و زحمت می‌افتادید ولی خداوند ایمان را محبوب قلوب شما کرده و شما به سمت آن گرایش دارید و قلب شما را از فسق و عصیان ناخرسند کرده است. واژه «حبب» به معنای دوست‌داشتنن است و واژه «كَرَّهَ» به معنای بدآمدن و انزجار است یعنی این واژه‌ها با عاطفه انسان سر و کار دارند.

وی افزود: معتقدم تمامی آیاتی که به نحوی به رشد مربوط هستند مراحل فرایندی رسیدن به این قله هدایت و رشد را ترسیم می‌کنند که در حقیقت دگرگونی و تحول عاطفی قرآنی است. (وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ). به نظر بنده هدف نزول قرآن هم همین است یعنی اخلاق و عبادت و بندگی قرار است ما را به این تراز و سطح از رشد برساند و می‌توان گفت قرب هم از ملزومات تحقق این جایگاه است.

رشد قرآنی 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: رشد در قرآن هم مفاهیم مختلف و فرایندی دارد؛ در سوره مبارکه نساء به بحث رشد اقتصادی توجه دارد و فرموده است اموال خود را به سفها ندهید یا وقتی یتیمان به رشد رسیدند مال آنها را در اختیارشان قرار دهید. در آیات؛ قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا؛ بگو به من وحى شده است كه تنى چند از جنيان گوش فرا داشتند و گفتند راستى ما قرآنى شگفت‏ آور شنيديم؛ يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَدًا؛ گفته شده ما مجموعه‌ای از جنیان قرآن را شنیدیم و عجیب بود و ما را به رشد دعوت می‌کند. به نظر بنده در قرآن رشد در هیچ کجا به اندازه سوره حجرات صراحت و روشنی و علو ندارد زیرا انسان به مرحله‌ای در رشد می‌رسد که ایمان محبوب او و کفر و فسق و عصیان، برای او مکروه است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ خودش مبین حرکت فرایندی است البته مفهوم رشد در سوره جن با رشد در سوره حجرات هماهنگ است؛ بنابراین رشد به شناخت و رفتار مرتبط نیست و نمی‌توان گفت حبب الیکم الایمان مقوله‌ای رفتاری یا شناختی است زیرا هر کدام معنای خاص خود را دارند. گستره مطالعات روان‌شناسی به عنوان علوم انسانی و تجربی، فیزیکی است در حالی که بخش معظمی از رشد به حوزه متافیزیک و داد و ستد او با جهان غایب معنا می‌یابد.

اخلاق قرآن ناظر به متافیزیک است

وی افزود: یکی از مترقی‌ترین نظریات که توجه به اخلاق داشته است آن را از کودکی تا شش مرحله بعد ترسیم کرده است؛ از منظر این نظریه، رشد اخلاقی پذیرش آزادانه اصول اخلاق جهانی برای زیست بهتر است و منظور او از اخلاق جهانی هم همان اخلاق سازمان مللی و مکاتب غربی است در صورتی که هیچکدام از آیات قرآن فارغ از متافیزیک از اخلاق و رشد حرف نزده است.

عنوان و محتوا ناسازگارند

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی فیروزمهر، به عنوان ناقد گفت: بحث رشد اخلاقی قرآن‌بنیان، موضوعاتی بین‌رشته‌ای است که کمتر کار شده و مورد نیاز است و ورود ایشان به این بحث مغتنم است و جای تقدیر دارد. عنوان نشست، نظریه رشد اخلاقی قرآن‌بنیان است ولی محتوای در اختیار بنده تحلیل روان‌شناختی رشد اخلاقی و نشانه‌های  قرآنی است و نقد بنده هم معطوف به این موضوع است.

فیروزمهر بیان کرد: دقیقا ربط نظریه رشد اخلاقی قرآن‌بنیان با رشد قرآنی و نشانه‌های آن روشن و مشخص نیست. ایشان مطرح کرده که رشد اخلاقی و عاطفی در حقیقت جایگزین همدیگر هستند که این موضوع جای ابهام دارد. همچنین عنوان تحلیل روان‌شناختی رشد اخلاقی و نشانه‌های آن، موضوع عام است ولی در متن به تحلیل روان‌شناختی رشد قرآنی از بعد عاطفی با تاکید بر آیه هفتم سوره حجرات مورد بحث قرار گرفته است. عنوان چهار بعد دارد؛ تحلیل روان‌شناختی عاطفی، محوریت سوره حجرات، نگاه به رشد در روان‌شناسی و مقایسه رشد عاطفی قرآنی با رشد عاطفی در دانش روان‌شناسی بنابراین دقیق‌نبودن عنوان بر کل محتوای مقاله سایه افکنده است و محتوا معلوم نیست دنبال بحث رشد اخلاقی است یا عاطفی؟

ناقد این نشست اظهار کرد: اینکه گفته شود رشد قرآنی را می‌توان جایگزین رشد عاطفی در روان‌شناسی کنیم مبهم است همچنین در مقاله آمده است که رشد در روان‌شناسی به ابعاد جسمی، جنسی، عقلی، اقتصادی، اخلاقی، اعتقادی و عاطفی و ... تقسیم می‌شود و در آموزه‌های قرآنی هم رشد به معانی یادشده به کار رفته است؛ بنابراین اگر قرآن، مفاهیم رشد در روان‌شناسی را قبول دارد چه دلیلی برای جایگزینی رشد قرآنی به جای رشد روان‌شناسی داریم؟

عدم تبیین مفاهیم

وی افزود: واژگانی چون رشد متعالی و معنوی به کار رفته است که مشخص نیست مراد همان رشد قرآنی است یا خیر یعنی مفهوم واژگان به خوبی روشن و تبیین نشده است و عام‌بودن عنوان سایه بر همه محتوا انداخته است. همچنین حق عناوین اصلی و فرعی مقاله به خوبی ادا نشده است.

آیا رشد هدیه الهی است؟

فیروزمهر گفت: ایشان ادعا کرده‌اند که رشد عاطفی، موضوعی اعطایی از جانب خداوند به مؤمنان است؛ ایشان گفته است رشد عاطفی از گرایشات پسینی است که با فضل الهی به مؤمنان اعطا می‌شود در صورتی که دو تعریف از نویسنده محترم هم آمده که رشد عاطفی به معنای تکامل و تحول عواطف است که با میل به خوبی و کراهت از بدی بروز می‌یابد و رشد عاطفی خودشکوفایی فطرت اخلاقی در پرتو بندگی است؛ اولا این تعاریف متفاوت به نظر می‌رسد ضمن اینکه نتیجه‌گیری می‌کنیم که رشد اخلاقی موضوعی اعطایی از جانب خداوند است و خدا هر کسی را شایسته بداند به او می‌دهد به معنای نادیده  گرفتن اختیار و اراده انسان است مگر اینکه معنای متفاوتی از فضل و اعطای الهی داشته باشیم.

امری رایج در قرآن

حسینی رامندی هم در سخنانی مجدد گفت: در ادبیات قرآن نسبت یک موضوع به خدا و نسبت‌دادن همان موضوع به انسان امری رایج است، گاهی فرموده خدا هر کسی را بخواهد هدایت و هر کسی را بخواهد گمراه می‌کنند؛ در آیه مورد بحث هم فاعل «حبب الیکم الایمان» خداوند است.

وی افزود: در مورد شفاف‌شدن مفاهیم در مقاله هم با کمبود صفحات روبرو بودم و باید در قالب یک کتاب بحث شود. رشد به نظر بنده مفهومی است که برخی شعب آن به حوزه دانش روان‌شناسی مرتبط است و در مقاله هم مورد تاکید قرار گرفت و تاریخچه‌ای از سیر و تطور روان‌شناسی رشد مطرح کردم. البته روان‌شناسی با روان‌شناختی به عنوان یک حیطه وجودی انسان با هم تفاوت دارند.

حسینی رامندی گفت: ما یکسری مطالعات قرآن‌محور داریم که برخی از آن‌ها نیازمند دانش روان‌شناسی است از این رو در حد مختصری به رشد با نگاه روان‌شناسی ورود کرده‌ام. همچنین اینکه گفته شد برخی واژه‌ها را می‌توان مرادف یکدیگر قرار داد به نظرم موضوعی رایج است و خیلی از محققان از رشد اخلاقی و قرآنی با عنوان رشد متعالی و معنوی و ... یاد کرده‌اند و بنده هم دنبال تحدید یا گسترده‌کردن مفهومی این واژگان نبودم. البته معتقدم بیشترین مجادلات به خاطر تسامحی است که در جعل اصطلاحات وجود دارد و البته تا حدوی اجتناب‌ناپذیر است. 

حسینی رامندی در پایان گفت: از نظر بنده رشد اخلاقی قرآنی وقتی در یک انسان رخ می‌دهد که او نسبت به ایمان و نیکی بالاترین عاطفه و حب و گرایش و نسبت به کفر و فسوق و ... بیشترین کراهت را داشته باشد.