ضرورت بررسی نسبت فقه و علوم انسانی در کنگره علوم انسانی ـ اسلامی

به گزارش ایکنا، مراسم افتتاحیه ششمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی، 28 آذرماه با حضور و سخنرانی محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی و تعدادی از اندیشمندان و صاحب‌نظران، در سالن همایش‌های بین‌المللی سازمان صدا و سیما برگزار شد.

آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این مراسم بیان کرد: در دوره قبل در مورد معیار علم دینی سخن گفتم. موضوع علوم انسانی دیجیتال هم مسئله روز شده است و تا دور بعد این کنگره عمق پیدا می‌کند اما در اینجا می‌خواهم به موضوع دیگری اشاره کنم؛ اخیرا پیشنهادی مطرح شد که در کنار کمیسیون‌های کنگره، یک کمیسیون هم به نام فقه و علوم انسانی تشکیل شود. از این پیشنهاد استقبال شد و فرمودند که خوب است در حوزه امام رضا(ع) پیگیری شود. این کمیسیون تشکیل شد و فعالیت‌هایی هم شکل گرفته است اما نیاز به فرصت بود و شاید مقالات رسیده اندک باشد. امسال پیشنهاد می‌کنم اگر بنا باشد کنگره هر دوره‌اش به موضوعی بپردازد، یکی از موضوعات حیاتی و به شدت مورد ابتلای کشور و نظام، همین نسبت و مناسبات فقه و علوم انسانی است.

نسبت دوسویه میان فقه و علوم انسانی

وی با اشاره به مناسبات دوسویه میان فقه و علوم انسانی تصریح کرد: میان علوم انسانی و فقه به صورت دوسویه نسبت و مناسباتی برقرار است. امروز علوم انسانی، رقیب شریعت است. در جامعه بشری دین می‌گوید با شریعت، هم زیست شما را اداره می‌کنم و هم دیگر شئون شما را اداره خواهم کرد و علوم انسانی نیز این ادعا را دارد و همه شئون اجتماع بشری را اداره می‌کند اما علوم انسانی است که پیشی گرفته است. در کشور ما که جمهوری اسلامی مستقر شده است، عملا بخش عمده‌ای از زندگی ما را علوم انسانی سکولار که از غرب آمده، اداره می‌کند. بسیاری از مشکلات ما ناشی از استقرار همین رویکرد به علوم انسانی است و احیانا و حتی حسب مبانی در برخی بخش‌ها، الحادی است. فقط سکولاریزم بر علوم انسانی حاکم نیست.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: تا وقتی نسبت فقه و علوم انسانی را تعریف نکنیم، در تحقق علوم انسانی اسلامی هم به نتیجه نمی‌رسیم؛ از این‌ رو باید نسبتی بین علوم انسانی و فقه تعریف کرد و دید چه تعاملی بین فقه و علوم انسانی رخ دهد.

مؤلفه‌های پنجگانه علم

رشاد با اشاره به مؤلفه‌های علم تصریح کرد: علم به مثابه معرفت دستگاه‌وار، پنج مؤلفه دارد و وقتی اینها سازگار شده باشند، علم تشکیل می‌شود که عبارت از مبانی، موضوع، مسائل، منطق و غایت هستند. در این محورها، نسبتی میان فقه و علوم انسانی وجود دارد. البته که فقه به علوم انسانی نیاز دارد و علوم انسانی را نمی‌شود از زندگی بشر جدا کرد. جامعه بشری، انسان است و علم انسانی عهده‌دار شناخت و پاسخ‌گویی به نیاز حیات بشر است. خواه ناخواه علوم انسانی، انسان را اداره می‌کند و نمی‌شود آن را کنار گذاشت. اگر از فقه سخن می‌گوییم، نمی‌گوییم فقه جایگزین علوم انسانی شود.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: حتی اگر چنین هم تصویر نکنیم، گزاره‌های علوم انسانی موجود سه دسته هستند؛ این علوم انسانی گزاره‌های وصفی دارد و انسان را توصیف می‌کند و بحث‌های فلسفی و هستی‌شناختی دارد و همچنین بحث‌های تجویزی هم دارد، همچنین علاوه بر اینکه علم است، می‌گوید چنین است و چنین باید باشد.

موضوع‌شناسی فقه بدون علوم انسانی میسر نیست

وی با بیان اینکه موضوع‌شناسی فقه بدون علوم انسانی میسر نیست، به خصوص فقه روزآمد، بیان کرد: گسترش فقه از زاویه گسترش موضوعات است. بدون علوم انسانی، نمی‌توان مسائل را شناخت؛ اعم از مسائلی که جنبه میدانی دارد و مسائل دیگر. بنابراین یکی از مسائل بسیار مهم، نسبت فقه و علوم انسانی است و اگر شورای این کنگره خواستند ما در مؤسسه فرهنگ و اندیشه اسلامی و .... می‌توانیم کمک کنیم.

در بخش دیگری از این همایش، حجت‌الاسلام والمسلمین احمدحسین شریفی، دبیر مجمع عالی علوم انسانی ـ اسلامی بیان کرد: علوم انسانی، نرم‌افزار فردسازی، دولت‌سازی، حکمرانی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی است. آلودگی این نرم‌افزار به آلودگی زیست فردی و جمعی و تمدنی منجر می‌شود. علوم انسانی، روح سایر علوم است و جهت‌گیری‌های سایر علوم توسط علوم انسانی روشن می‌شود.

دبیر مجمع عالی علوم انسانی ـ اسلامی ادامه داد: هر نوع انحراف در این علوم، موجب کج‌روی در همه زمینه‌ها می‌شود و بی‌توجهی محققان علوم انسانی به مبانی اسلامی موجب بی‌توجهی به اسلام و آموزه‌های اسلامی در حوزه‌های زیست فردی و ... می‌شود.

وی تصریح کرد: از همان روزهای آشنایی مسلمانان با علوم انسانی غربی، برخی از عالمان مسلمان، متوجه آلودگی بالای علوم انسانی غربی شده بودند و اخطارهای لازم را نیز دادند. از جمله اقبال لاهوری که شاید حدود 90 سال قبل به این نکته اشاره داشته است.

شریفی تصریح کرد: برخی از محققان با توجه به ناسازگاری‌های آن علوم با آموزه‌های اسلامی، چند دهه است که در غربت تمام، در اندیشه تولید علوم انسانی متناسب با اندیشه اسلامی بوده‌اند. حاصل این تلاش‌ها، طرح رویکردهای مختلف در تولید نظریه‌های مختلف شده است. این ایده برخلاف ادعای مخالفان، ایده متعصبانه و علم‌ستیز نیست، بلکه برخاسته از حس حقیقت‌جویی است که ادعای جبران ضعف‌های علوم جدید را دارد و مدعی آسیب‌زدایی از علوم انسانی است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: نباید مقلدانه از معرفت‌شناسی تجربی، هستی‌شناسی مادی و روش‌های اثباتی و ... تبعیت کنیم. همچنین علی‌رغم این تلاش‌ها به دلایل مختلف باید گفت که فضای غالب علمی جهان اسلام با این رویکرد همراه نبوده و فضای غالب علمی ایران نیز با این رویکرد همراهی تمامی نداشته است.

شریفی با اشاره به اقداماتی که مسئولان تاکنون انجام داده‌اند، گفت: با وجود همه کاستی‌ها، مسئولان جمهوری اسلامی در تهیه و تولید اسناد بالادستی و تدوین آیین‌نامه‌های لازم و طراحی سند دانشگاه اسلامی، به وظیفه خود عمل کردند و اینها در جای خود لازم بوده است اما جریان تولید علم و تحول در علم، یک پروسه است تا پروژه و از درون عالمان می‌جوشد تا اسناد رسمی. اگر در فضای فرهنگی با این اسناد بالادستی همراهی نکنند، حتی اگر بهترین سرفصل‌ها و متون علمی هم تدوین شود، ما را به سرانجام نمی‌رساند. همچنین سند بالادستی اگر قرآن هم باشد اما استاد به آن باور نداشته باشد، نمی‌تواند مشکل‌گشایی کند.

گفتمان علوم انسانی اسلامی احیا شود

وی در ادامه افزود: شورای مؤسس مجمع عالی علوم انسانی اسلامی به ابتکار حجت‌الاسلام رضا غلامی تأسیس شد و با استفاده از تجربیات بیش از یکصد ساله مواجهه مسلمانان با علوم غربی، این تجربه را در این شورا و مجمع عالی رصد کردیم. ما پیشینیان را شناختیم و بر آن اساس، از ابتدا بر این باور بودیم که در کنار آن فعالیت‌های بالادستی باید گفتمان علوم انسانی ـ اسلامی در حوزه‌ها نیز احیا شود. این کار باید به شکل‌گیری یک جریان اندیشه‌ای منجر شود تا اولا امکان تجمیع نیروهایی که فعالیت دارند را فراهم کرده و بعد محققان را جمع کند و سپس به دور از افراط و تفریط به کارهای بنیادین بپردازد، همچنین جرأت مواجهه عالمانه با نقادان را داشته باشد و از نیروهایی تشکیل شود که در علوم انسانی و اسلامی تخصص داشته باشند.

شریفی تصریح کرد: به همین منظور مجمع عالی علوم انسانی ـ اسلامی شکل گرفت و تاکنون کنگره‌های متعددی را برگزار کرده است. علی‌رغم اینکه مجمع، مُصر بوده که بر فعالیت‌های ستادی متمرکز شود و خود را به مثابه یک مرکز پژوهشی معرفی نکند، تاکنون ده‌ها کتاب تحقیقی در قلمروهای علوم انسانی تولید کردیم و نشریات مختلفی هم داریم. این کنگره‌ها و نشست‌ها توانسته تاکنون سه هزار استاد همسو با علوم انسانی ـ اسلامی را در داخل و خارج شناسایی کند.

وی با بیان اینکه 170 مقاله در کنگره پذیرفته شده که در نهایت، مقالات در 14 جلد منتشر می‌شود، گفت: کنگره ششم با همراهی ۵۱ مرکز دانشگاهی و حوزوی برگزار می‌شود و در ۱۵ کمیسیون، میزبان ۲۳۰ عضو هیئت علمی است؛ همچنین ۷۰۰ استاد ارزیاب مقاله نیز همراه هستند که ۶۹۹ مقاله را بررسی کرده‌اند.