روش‌شناسی؛ راهی برای پاسخ به شبهات اعتقادی دانش‌آموزان

حسین سلیمیان، رئیس اداره قرآن، عترت و نماز آموزش و پرورش البرز در گفت‌وگو با ایکنا از البرز، با بیان راهکارهای ارائه مباحث اخلاقی و احکام قرآنی به دانش‌آموزان اظهار کرد: یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌هایی که می‌تواند درآموزش مفاهیم دینی به ما کمک کند، وجود گرایش دینی و میل به سوی امور مذهبی در کودک است. ما معتقدیم، مفاهیم اساسی دین اسلام، از قبیل اعتقاد به خدا و دین‌باوری، اموری هستند که با سرشت اولیه و دست نخورده کودک و به تعبیر قرآنی با فطرت او سازگار است.

وی افزود: علاقه‌مندی کودک به دین و خدا اکتسابی نیست، بلکه این علاقه در درون او وجود دارد و در سنین پس از بلوغ به شکوفایی آشکار می‌رسد. کودک فطرتی خدا آشنا دارد، تعلیم و تربیت در اصل عهده‌دار رشد و شکوفایی و تقویت این گرایش‌های فطرتی است و معلم پرورش‌دهنده آن‌هاست.

اصول آموزش مفاهیم دینی

سلیمیان گفت: پیامبر(ص) فرمودند: «كلُّ مُولُود يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتى يَكُونَ اَبَواهُ يُهَوِدّانِهِ وَ يُنَصِّرانِهِ؛ هر نوزادی با فطرت خدایی به دنیا می‌آید و این پدر و مادر او هستند که او را از مسیر فطرت سلیم خود منحرف ساخته، یهودی یا نصرانی می‌سازند.»؛ اسلام آموزش را ازشروع تولد می‌داند که در رابطه با قرآن هم همین طور است، اما در این انتقال مفاهیم باید، اصول آموزش مفاهیم دینی به کودکان مورد استفاده قرار گیرند که عبارتند از قواعد و دستورالعمل‌های کلی مبتنی بر تعالیم دینی، پژوهش‌های روان‌شناسی و نظریات دانشمندان تعلیم و تربیت.

این کارشناس قرآنی به اصول دیگر آموزش مفاهیم دینی اشاره کرد و افزود: اصل سهولت یعنی در آموزش مفاهیم دینی و قرآنی به کودکان، باید توان شناختی، عاطفی و انگیزشی کودکان را در نظر گرفت و از زیاده‌روی، خشونت و سخت‌گیری در روند آموزشی پرهیز کرد؛ زیرا هدف از آموزش مفاهیم دینی و قرآنی برانگیختن شوق و رغبت کودکان به یادگیری آموزه‌های دینی و انس با قرآن است و نه صرفا انتقال آگاهی‌های دینی.

وی بیان کرد: از این‌رو، پیامبر(ص) همواره این سخن را تکرار کرد که «آموزش دهید و آسان بگیرید و سخت‌گیری نکنید.»؛ بنابراین باید به اصولی چون تدریج، مداومت، آگاهی‌بخشی، تفاوت‌های فردی و آموزش‌های متنوع و استفاده از تکنولوژی توجه کرد.

تأثیر فضای مجازی در آموزش فرهنگ اسلامی

رئیس اداره قرآن، عترت و نماز آموزش و پرورش البرز به تأثیر فضای مجازی در آموزش فرهنگ اسلامی به دانش‌آموزان اشاره کرد و گفت: در حال حاضر در فضای مجازی و شبکه‌های گسترده اجتماعیِ حاصل از نسل جدید اینترنت، شاهد پدیده نوینی به نام «زندگی دوم» هستیم که با توجه به امکانات گسترده و جذابیت‌های بی‌شمار به سرعت به فضای محبوب نسل جوان تبدیل شده است.

سلیمیان ادامه داد: زندگی دوم، یک بازی رایانه‌ای نیست؛ بلکه جایی است که مردم آن‌گونه که می‌‌پسندند، زندگی می‌کنند، سرگرمی دارند و حتی به شکلی که دوست دارند، درآمد کسب می‌کنند. در واقع، زندگی دوم بهترین محل برای کسانی است که از محیط اطرافشان خسته شدند یا در شرایط بد آب و هوایی یا کاری زندگی می‌کنند.

رئیس اداره قرآن، عترت و نماز آموزش و پرورش البرز با بیان اینکه زندگی دوم دنیایی است که مطابق با میل افراد طراحی می‌شود و از این فضا باید استفاده‌های مطلوب کرد، افزود: نمی‌توان از فضای مجازی غافل بود و این فضا را حذف کرد، بلکه باید در این فضا موضوعات قرآنی مطرح و با استفاده از تکنولوژی و روش‌های تدریس متنوع، آموزش را تأثیرگذارتر کرد.

چگونگی پاسخگویی به شبهات نسل جوان

وی در خصوص پاسخگویی به سؤالات و شبهات نسل جوان گفت: وقتی می‌توانیم فرزند زمان خویشتن باشیم که بتوانیم به سؤالات و شبهات روز پاسخ دهیم و این مهم با روش‌شناسی امکان‌پذیر است. روش‌شناسی، ماهی‌ گرفتن و به دست دیگران دادن نیست؛ بلکه آموزش ماهی‌گیری است.

این مسئول در توضیح روش‌شناسی بیان کرد: در روش‌‌شناسی نه تنها می‌توانیم به پرسشهای جدید پاسخ بدهیم؛ بلکه می‌توانیم در مرز دانش حرکت کرده و راه را برای پویایی علم باز کرد. با آموختن روش‌شناسی می‌توان به پرسش‌های عصر پاسخ داد. بدون آموختن این دانش نه تنها در بسیاری از موارد به پاسخ در خور و شایسته‌ای دست نخواهیم یافت؛ بلکه پاسخ‌های ناصوابی که ممکن است به پرسش‌ها داده شود، راه را برای کج فهمی‌ها و کژاندیشی‌ها باز می‌کند.

سلیمیان به سیره امامان در پاسخ به شبهات اشاره کرد و گفت: امامان شیعه اصول را به دست ما داده و از ما خواسته‌اند که خودمان فروع را بیابیم؛ چنانکه در روایتی منسوب به امام هشتم می‌خوانیم: «عَلَیْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَیْکُمُ التَّفْرِیعُ؛ گفتن و القای اصول بر عهده ماست و استخراج فروعات به عهده شماست.»، به نظر نگارنده این اصل تنها در مورد فروع فقهی نیست؛ بلکه در تمام دانش‌ها از جمله عقاید باید با توجه به اصولی که از جانب امامان معصوم رسیده، به پرسش‌های عصری پاسخ داده شود؛ چنانکه رویه و سیره یاران امامان نیز این‌گونه بوده است. آنان اصول را از امامان می‌گرفتند و خودشان با توجه به آن اصول به سؤالات و شبهات پاسخ می‌دادند.

وی با تأکید بر اینکه ارائه پاسخ‌های ناکافی یا اشتباه، بد دفاع کردن و بد جواب دادن، از دفاع نکردن و جواب ندادن بسیار بدتر و خطرناک‌تر است، افزود: وقتی کسی سؤالی می‌پرسد، تا شخصی به او پاسخ نداده، انتظار دارد برای سؤالش پاسخ مناسبی وجود داشته باشد؛ اما وقتی پاسخ ناکافی و گاه غلط برای پرسش دریافت می‌کند، نه تنها سؤال در ذهن او رسوخ می‌کند، بلکه ممکن است فکر کند برای این سؤالش پاسخ مناسبی وجود ندارد.

سلیمیان بازماندن از مباحث اهم و روی‌ آوردن به مباحث غیرمهم، یکی از آفات پاسخ‌دهی در روش‌شناسی، دانست و توضیح داد: در روش‌شناسی به مهم‌ترین اصول پاسخ‌دهی اشاره شده و بیان می‌شود که در پاسخ‌دهی به کدام مباحث باید بیشتر دقت کرد و کدام یک از روش‌ها مقدمه روش دیگر است. به‌عنوان نمونه، پرداختن به پاسخ‌های نقضی در برابر کسی که شبهه‌ای مطرح کرده، بسیار مهم‌تر از پرداختن به پاسخ‌های حلی است. کسی که به این نکته توجه ندارد، در بسیاری از موارد نمی‌تواند در برابر شبهات ایستاده و به آن پاسخ مناسبی ارائه کند.

اهمیت پژوهش‌های قرآنی دانش‌آموزان

وی گفت: شبهه‌ای مطرح شده که هر کس با یکی از یاران پیامبر(ص) دشمن باشد، کافر است. در برابر این شبهه نخست لازم است با پاسخی نقضی استدلال شبهه‌گر در هم فرو ریزد؛ مثلاً می‌توان گفت: آیا معاویه با حضرت علی(ع) دشمنی نکرد؟ مگر طلحه، زبیر و عایشه با آن حضرت نجنگیدند؟ وقتی جواب مثبت داد، می‌گوییم: مگر حضرت علی(ع) از صحابه و یاران پیامبر(ص) نبود؟ وقتی جواب مثبت داد، می‌گوییم: پس می‌توانی بگویی عایشه، طلحه، زبیر و معاویه کافر بودند؟! او یا باید بپذیرد که این افراد کافر بودند که با اصول خودش و آنچه شبهه را به خاطر آن مطرح کرده؛ یعنی دفاع از صحابه در تعارض است و یا باید بپذیرد که استدلالش باطل است؛ پس مطلوب حاصل خواهد شد.

رئیس اداره قرآن، عترت و نماز آموزش و پرورش البرز در پایان با اشاره به اهمیت پژوهش‌های قرآنی دانش‌آموزان بیان کرد: علامه طباطبایی در مقدمه المیزان، با دلایل کافی و بیان وافی به اثبات می‌رسانند که روش فهم و تفسیر قرآن، منحصرا تفسیر قرآن به قرآن از طریق تدبر در قرآن است. روش تدبر در قرآن را هم این طور بیان می‌کنند: «و نستوضح معنی الآیه من نظیرتها بالتدبّر» یعنی، باید توضیح معنای هر آیه‌ای را از آیات قرینه و نظیره آن با تدبر به دست آوریم. محول کردن پژوهش‌‌های قرآنی به دانش‌آموزان خیلی خوب و اثربخش است، اما مانند پژوهش‌های علمی باید زیرنظر و با راهنمایی استاد و اهل فن باشد.