سازه‌های چوبی رحل‌؛ بزرگداشتی برای تجسم کلام خدا

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: خاستگاه و فلسفه وجودی هر معبد و مسجدی قداست و کارکرد عبادی و اعتقادی آن است، اما از آنجا که در اشارات، روایات و باورهای مذهبی نیکوترین و زیباترین مکان‌ها بهشت است، سازندگان آگاه، فرهیخته و هنرمند معابد و مساجد می‌کوشیدند به تقلید از خداوند صانع و جمیل هریک از آن‌ها را «کامل، پایدار و زیبا» بسازند و بیارایند، این ویژگی‌ها بیش از هر جای دیگر در حرم مطهر رضوی مشاهده می‌شود و بیان همه عناصر تزئینی حرم بسیار پر دامنه است.

بیشتر بخوانید:

• نگاهی به سیر تاریخی شکل‌گیری حرم رضوی از دیروز تا امروز
• حرم مطهر رضوی علاوه بر زیارتگاه، یک موزه هنر نگارگری است
• نمادهای موجود در حرم رضوی شئون زندگی انسان را تجلی می‌بخشد
• حرم مطهر رضوی؛ جلوه‌گاه نمادهای الفبایی خلقت
• تداوم معماری کهن ایران در حرم رضوی
• «بسم‌الله» موجود در کتیبه‌ها؛ گویای حضور حق در حرم رضوی

وی ادامه داد: گذشته از کاربرد چوب در ساختار حجمی و معماری حرم رضوی که از نظر هنری قابل ملاحظه نیست، دیگر سازه‌های چوبی که کاربرد اعتقادی یا زیبایی‌شناسانه دارند و با استفاده از روش‌های منبت، مشبک و معرق پرداخت شده‌اند، گاهی چنان زیبا آراسته شده‌اند که گویی جواهر هستند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: این سازه‌های چوبی بسیار متنوع و عمدتاً درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، صندوقچه‌ها، رحل‌ها، ضریح‌ها و منبرها را شامل شده و در حال حاضر در اماکن حرم مطهر، موزه‌ها و یا در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود.

لباف‌خانیکی بیان کرد: مسلمانان که قرآن کریم را تجسم کلام خدا و مهم‌ترین یادمان پیامبر(ص) می‌دانند و از آن درس زندگی می‌آموزند، همواره حرمت آن را پاس داشته و برای حفظ و نگهداری و لمس و تلاوت آن آداب و مراقبت‌های خاصی داشتند و معمولاً جلد و حواشی آن را چشم‌نواز و زیبا می‌آراستند، برای حفظ و ماندگاری قرآن از جعبه‌ها و صندوقچه‌ها به عنوان «جاقرآنی» در جعبه‌ها یا صندوقچه‌های تزیینی خاصی استفاده می‌کردند و هنگام قرائت قرآن برای اشراف بر آن و پیشگیری از تماس قرآن با زمین یا فرش یا جامه و بزرگداشت آن از مقری به نام «رحل» استفاده می‌کردند: جای قرآن ز قدر بر رحل است/ دوستدار کلام حق اهل است.

وی گفت: رحل عبارت از دو قطعه چوب مستطیل و مزین بود و توسط هنرمند نجار به گونه‌ای برش می‌خوردند و از هم تفکیک می‌شدند که در عین جدایی با یکدیگر در گیر باشند و هنگام بسته شدن بر روی هم قرار گیرند و هنگام باز شدن با یکدیگر متقاطع شوند و به شکل «X» در آیند تا بتوان قرآن را بر فراز آن گشود و قرائت کرد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: شکل، اندازه و نوع کاربری به هنرمند صنایع چوبی امکان می‌داد که با برش، ایجاد شبکه، نقاشی، منبت‌کاری، خاتم‌کاری و معرق، رحل را در قامت یک اثر ناب هنری تجسم دهد که خوشبختانه انواع آنها به فراوانی در موزه‌ها و خزانه آستان قدس رضوی موجود است.

لباف‌خانیکی بیان کرد: از ابتدای شکل‌گیری رحل، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما ظاهراً کهن‌ترین متنی که در آن به «رحل» اشاره شده، «تاریخ بیهقی» است. ابوالفضل بیهقی در آن، برداشتن کتابی را از رحل روایت می‌کند. قدیمی‌ترین رحلی که شناخته شده، رحل چوبی منبت‌کاری شده با تزئینات گیاهی و کتیبه ثلث با تاریخ ۷۶۱ ه.ق در موزه مترو پولیتن نیویورک است که توسط «حسن سلیمان اصفهانی» ساخته شده است.

وی تصریح کرد: در خزانه و مجموعه آستان قدس رضوی تعدادی از رحل‌های نفیس چوبی مزین به روکش طلا، لاک، خاتم، منبت، مشبک، معرق و مرصع به سنگ یشم وجود دارد که برخی از آنها بر روی صندوق مرقد مطهر امام رضا(ع) قرار داشته است. ماده اولیه رحل‌ها چوب است، اما در آرایش آنها از استخوان، عاج، صدف، آیینه سنگ‌های قیمتی، فلزات قیمتی و به ندرت سنگ‌های قیمتی استفاده شده است.

پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی به نمونه‌هایی از رحل‌ها به اجمال اشاره کرد و گفت: رحل منبت و معرق با طرح ترنج و مشبک زینت یافته، مکتوب به کتیبه‌هایی است که در قالب شعر رحل را مدح کرده است، چنان‌که سازنده و واقف و تاریخ ساخت آن را «فی ربیع الاول سنه خمسین وتسع مأیه» نگاشته‌اند.

وی به یکی دیگر از نمونه‌ها که رحل خاتم و معرق است، اشاره کرد و افزود: امتیاز این رحل نقوش بسیار ظریف و زیبای خاتم و معرق‌کاری است که تمامی سطح را در قالب نقوش هندسی 6 و 8 ضلعی، ستاره، زنجیره‌های تزئینی و شعری به خط خوش نستعلیق پوشانده است.

لباف‌خانیکی، رحل مذهب و معرق را از دیگر رحل‌های چوبی دانست و اظهار کرد: این رحل با طول ۳۶ و عرض۱۶ سانتیمتر به گونه‌ای آراسته شده که سطوح به شیوه معرق زینت یافته و حاشیه‌ها با سر ترنج‌های متوالی همانند حاشیه‌ها و سر سوره‌های قرآن مجید تذهیب شده است و موضوع نقش‌ها گلبرگ‌های ختایی است که با قلم زرین بر بدنه‌ها نقش بسته‌اند.

رحل منقوش لاکی

پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: رحل منقوش لاکی، یک از زیباترین سازه‌های چوبی بوده که به مرور زمان فرسوده شده است، رویه آن با گل‌های همیشه بهار و نسترن به رنگ‌های قرمز، نارنجی، سبز و زرد طلائی آراسته شده و پایه‌های آن را با برش به شکل محرابی در آورده‌اند و بر حاشیه این رحل، کتیبه‌ای است که ضمن تأکید به وقف آن بر آستان قدس، بر طمع‌کننده آن لعنت خدا در خواست شده است.

لباف خانیکی افزود: رحل منبت برجسته اثر هنری کم‌نظیر است که به گونه‌ای پرداخت شده که سطح هریک از لت‌ها با نقوش گیاهی به صورت برجسته منبت‌کاری شده و سطوح برجسته که گل و برگ‌ها را شامل می‌شوند، با رنگ‌های متنوع روشن طلایی، قرمز، سبز و لاجوردی زینت یافته و حاشیه آن با اشکال هندسی، خاتم‌کاری شده است.

وی به رحل مشبک منقوش به عنوان یکی دیگر از رحل‌های چوبی اشاره کرد و گفت: در ساخت و پرداخت این اثر هنری زیبا از شیوه‌های مشبک و نقاشی استفاده شده است. هریک از آنها را نخست با برش مشبک کرده‌اند و آن‌گاه اطراف شبکه‌ها را با نقاشی و حاشیه‌ها را با لاک تزیین کرده‌اند، رنگ‌های به‌کار رفته عمدتاً سفید، زرد، قهوه‌ای و لاجوردی هستند و لبه‌های فوقانی لت‌ها هم با کنگره‌هایی زینت یافته‌اند.

رحل معرق برجسته

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: تلفیق قطعات چوب و استخوان در قامت گل و برگ به‌صورت برجسته در کنار هم اثر زیبای کم نظیری را شکل داده‌اند، نقوش گیاهی برجسته در درون یک قاب فیروزه‌ای رنگ محاط شده و لبه‌ها با تلفیق چوب و استخوان معرق‌کاری شده است و تزئینات پایه‌ها متفاوت و به پوشش ورق‌های ظریف و کنده‌کاری شده استخوان پوشیده شده است.

لباف‌خانیکی رحل معرق‌کاری شده با صدف را از دیگر نوع رحل‌ها دانست و تصریح کرد: این سازه چوبی هم که به لحاظ ساختار جزو اشیاء کم‌نظیر هنری محسوب می‌شود، سطوح را به گونه برجسته به شیوه معرق با قطعات صدف آراسته و تزئین کرده است و در قسمت بالای رحل، نقوش گیاهی و در قسمت پایه نیز نقوش گیاهی در درون قاب‌های مستطیل اجرا شده و اینها به شکل محرابی برش داده شده‌اند.

وی بیان کرد: رحل معرق استخوان و عاج به لحاظ ساختار با دیگر رحل‌ها متفاوت است، به این معنا که پایه‌های آن بلندتر از حد معمول و مستطیل شکل است، در حالی‌که انتهای فوقانی مربع شکل و کوتاه و هریک از قسمت‌های فوقانی و تحتانی دارای قابی بر حاشیه استف درون قاب بالایی را دو شاخه گل سر بهم اسلیمی شکل وقتی پایینی یا پایه را یک شمسه زیبا و ظریف همانند خاتم پر کرده است، تمامی اجزاء تزئینی با قطعات استخوان و عاج شکل گرفته‌اند.

پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی به رحل معرق صدف و آئینه اشاره کرد و گفت: این اثر هنری متفاوت نیز یکی از نفایس ارزشمند است، هنرمند مبتکر، قطعات صدف و آیینه را ماهرانه کنار هم چیده و به طریق معرق از ترکیب آنها اشکال هندسی مثل لوزی، دایره، ستاره و یا اشکال گیاهی تشکیل شده است و قسمت پایینی یا پایه رحل با برش نقش محرابی شکل ایجاد کرده و یک ترنج آویخته بر فراز آن به‌جا گذاشته است. رحل‌ها سازه‌های چوبی زیبایی هستند که با توجه به کاربرد عناصر تزیینی متنوع مصداق «جواهر چوبی» محسوب می‌شوند.