تصحیح متن و مستندسازی نهج‌البلاغه؛ اقدام ارزنده شیخ شوشتری در «بهج‌الصباغه»

به گزارش ایکنا از خوزستان، یکی از علمای استان خوزستان که بخشی از تلاش‌های علمی خود را برای تبیین فرهنگ علوی و نهج‌البلاغه صرف کرد، علامه شیخ محمدتقی شوشتری است. شرح خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار حضرت علی(ع) براساس موضوع، اعتبارسنجی و دقت نظر در آثار شارحان پیش از خود و تصحیح متن و مستندسازی نهج‌البلاغه از ویژگی‌های «بهج‌الصباغه» است که حجت‌الاسلام‌والمسلمین حیدری در متن زیر بیشتر درباره آن سخن گفته است.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا حیدری، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان گفت: «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» مجموعه خطبه‌ها، نامه‌ها، کلمات قصار و حکمت‌های مولا امیرالمؤمنین(ع) است که توسط سیدرضی، از علمای بزرگ شیعه، گردآوری شده است. سیدرضی نهج‌البلاغه را از مدارک و اسناد مختلف و برای اولین بار یک‌جا گردآوری کرد. در طول تاریخ شرح‌های مختلفی بر این کتاب نوشته شده که هر کدام طبیعتاً نقاط قوت و ویژگی‌هایی دارند؛ از جمله شرحی که محمدتقی شوشتری معروف به شیخ شوشتری با عنوان «بهج‌الصباغه» نوشته است.

وی گفت: ایشان در مقدمه کتاب دلیل و انگیزه خود را در شرح نهج‌البلاغه چنین بیان می‌کند که شرح‌هایی بر نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) نوشته شده ولی هر کدام نقاط ضعف و کاستی‌هایی دارند؛ از جمله به شرح ابن ابی‌الحدید اشاره می‌کند که از علمای معتزلی اهل سنت بود و در سده هفتم این شرح را نوشت. همچنین به شرح ابن‌میثم بحرانی می‌پردازد که از علمای شیعه در سده هفتم بود. در مورد آثار دیگر هم می‌گوید که اینها جامعیت ندارند هر کدام مبتلا به اشکالاتی هستند؛ از این رو تصمیم گرفتم شرح جامعی بنویسم که این اشکالات در آن نباشد.

نقد شارحان گذشته

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: از جمله کتاب‌هایی که درباره آن بحث می‌کند «منهاج‌البراعه» اثر میرزا حبیب‌الله هاشمی‌خویی است که حدود 120 سال پیش فوت شد. جناب شیخ شوشتری توضیح می‌دهد که هر کدام از این کتاب‌ها چه نقاط قوت و چه نقاط ضعفی دارند. مثلاً می‌گوید شرح ابن‌ میثم یک شرح عقلی است و چون ایشان مذاق و گرایش‌های فلسفی داشته تأویلات زیادی انجام داده و این تأویلات غیرصحیح است. گاهی می‌نویسد ایشان از تاریخ اطلاع‌ زیادی نداشت و برخی از مطالب تاریخی آن از کتاب شرح راوندی است. راوندی، از علمای شیعه سده ششم، شرحی از نهج‌البلاغه به نام «منهاج‌البراعه» دارد. به بیان دیگر «منهاج‌البراعه» اسم دو شرح نهج‌البلاغه از دو عالم شیعی یکی مربوط به سده ششم و یکی مربوط به سده سیزدهم است.

حیدری گفت: شیخ شوشتری توضیح می‌دهد که در شرح میرزا حبیب‌الله هاشمی خویی روایات زیادی آمده است اما روایاتی هستند که برای عامه یعنی اهل سنت قابل استناد نیستند؛ چون طریق وصولشان برای آنها قابل اعتماد نیست. بنابراین علامه شوشتری به دنبال آن بود شرحی بنویسد که روایات آن از نظر اهل سنت اعتبار و حجیت داشته باشد و تأویلات عقلی و فلسفی هم در آن نباشد؛ بنابراین شرح خود را بر این چند کتاب برتری می‌دهد. برخی از محققان در بهج‌الصباغه شیخ شوشتری  جستجویی کرده و 600 مورد یافته‌اند که در آنها به نقد شارحان پیش از خود پرداخته است و از این موارد که برخی اعتقادی، تاریخی، فقه‌الحدیثی و ادبی هستند، بیشترین مورد فقه‌الحدیثی هستند. بین شارحان، بیشترین نقدها بر ابن‌ ابی‌الحدید معتزلی است که در حدود 500 مورد ایشان را نقد می‌کند. کمترین نقدها هم به ابن‌میثم بحرانی و دیگران وارد شده است.

این استاد حوزه و دانشگاه درباره ویژگی‌های کتاب «بهج الصباغه» گفت: کتاب شیخ شوشتری به زبان عربی و در 14 جلد چاپ و به روش موضوعی نوشته شده و «بهج‌الصباغه» تنها شرح موضوعی نهج‌البلاغه است؛ معمولاً شرح‌های نهج‌البلاغه از ابتدا شروع می‌شود و به انتهای آن می‌رسد. ایشان کتاب خود را به 60 فصل تقسیم کرده و هر فصل یک موضوع دارد و ذیل همان موضوع عناوینی قرار داده و ذیل آن عناوین خطبه‌ها و کلمات امیرالمؤمنین(ع) را گرد آورده است. کتاب 933 عنوان دارد و هرچند عنوان ذیل یک موضوع قرار می‌گیرد. علامه چنان که گفتیم نسبت به شرح‌های پیش از خود نگاه انتقادی دارد. شیخ شوشتری در مجموعه کتاب‌های خود به دلیل کثرت تتبع و دقتش در برابر آثار پیش از خود روحیه انتقاد و اعتبارسنجی داشت.

حیدری تصحیح متن نهج‌البلاغه را از جمله اقدامات شیخ شوشتری در «بهج‌الصباغه» بیان کرد و افزود: ایشان جملات و عبارت‌هایی را که سید رضی در ضمن نهج‌البلاغه آورده اما به نظرشان این جملات از آن امیرالمؤمنین(ع) نیست، معرفی می‌کند. سید رضی 400 سال بعد از حضرت امیرالمؤمنین(ع) درصدد جمع سخنان ایشان برآمد. علامه به برخی از اشکالات اشاره کرده و نسخه‌هایی را که سیدرضی در اختیار داشت اعتبارسنجی کرده و متن سید رضی را نیز مستندسازی کرده است.

مستندسازی خطبه‌ها و نامه‌ها

این پژوهشگر حوزوی توضیح داد: سیدرضی خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار را گردآوری کرده و در مواردی نگفته است که مستند این خطبه یا نامه چیست. ممکن است کسانی به این موضوع اشکال وارد کنند؛ همچنانکه ابن‌ خلّکان که از دانشمندان اهل سنت است شبهاتی به برخی از خطبه‌ها و نامه‌ها وارد کرده و اصالت متن را زیر سؤال برده و برخی را به سیدرضی و برادرش نسبت داده است. وقتی شیخ شوشتری این موارد را مستندسازی کرده به این معنی است که در نسخه‌ها و کتاب‌های پیش از سیدرضی گشته و رد این خطبه‌ها و نامه‌ها را تا حد امکان گردآوری کرده که کار ارزشمندی است. کثرت تتبّع و دسترسی شیخ شوشتری به نسخه‌های خطی زمینه این کار را فراهم می‌کند. ایشان در شوشتر به کتابخانه مفصلی دسترسی داشت. پدرشان اهل علم و ایشان از نوادگان شیخ جعفر شوشتری بزرگ بود.

به گفته این استاد حوزه، یک ویژگی دیگر «بهج‌الصباغه» این است که علامه شوشتری در این شرح، نهج‌البلاغه را به خود نهج‌البلاغه شرح می‌دهد؛ یعنی همان‌طور که می‌گوییم تفسیر المیزان تفسیر قرآن به قرآن است، می‌توانیم بگوییم «بهج‌الصباغه» تفسیر نهج‌البلاغه به نهج‌البلاغه است. ایشان با حسن سلیقه از کلمات امیرالمؤمنین(ع) چه در نهج‌البلاغه و چه آثار دیگر، خانواده حدیثی تشکیل داده و سعی کرده است به مراد امیرالمؤمنین(ع) نزدیک شود.

مؤلف «شرح روان مغنی» درباره اشکالات مطرح شده درباره شرح علامه شیخ شوشتری گفت: برخی، اشکالاتی بر کتاب شیخ شوشتری مطرح کرده‌اند. از جمله گفته‌اند که روش نقلی در کتاب شیخ قوی‌تر از رویکرد عقلی و فلسفی است. یعنی دقیقاً همان اشکالی که شیخ شوشتری به امثال ابن‌میثم‌ها می‌گیرد که می‌گوید کتاب شما مذاق فلسفی دارد؛ این‌بار عده‌ای به شیخ اشکال می‌کنند که روش شما خیلی نقلی است و گاهی می‌گویند کتاب خالی از مباحث جدید و انسان‌شناسی و مباحث این چنینی است. به نظرم این انتقادها خیلی بجا نیست، چون هر کتابی بر اساس تبحر نویسنده و روشی که در پیش می‌گیرد، ویژگی‌هایی دارد. قرار نیست یک کتاب به تمام موضوعات توجه کند.

حیدری در ادامه درباره چاپ‌های «بهج‌الصباغه» اظهار کرد: اولین چاپ این کتاب بین سال‌های 1390 تا 1400 قمری توسط مکتبه‌الصدر انجام شد. بعدها در سال 76 انتشارات دیگر مثل امیرکبیر این مجموعه را به نحو مطلوب‌تری چاپ کردند. اما هنوز این کار نیازمند فهرست‌های فنی و نمایه آیات است. چون شرح نهج‌البلاغه ایشان یک شرح موضوعی است؛ مثلاً اگر بخواهید ببینید شیخ شوشتری در شرح نامه 31 نهج‌البلاغه چه گفته است، نمی‌توانید این را به راحتی پیدا کنید چون شیخ موضوعی کار کرده است. بنابراین شایسته است محققان فهرستِ فنیِ خوبی برای این مجموعه فراهم کنند، به طوری که هر مراجعه‌‌کننده‌ بداند مطلب مورد نظر خود را در ضمن کدام موضوع یا موضوعات پیدا کند.

وی درباره ساختار کتاب نیز گفت: کتاب با مقدمه شیخ شوشتری آغاز شده و همچنین مقدمه‌ای از دکتر محمد علی شیخ فرزند ایشان در آغاز کتاب وجود دارد که شرح حالی از پدر خود نوشته است. مختصری از این زندگی‌نامه‌اش چنین است: «ایشان متولد نجف است. چون پدر ایشان از علمای شوشتر بود که در نجف سکونت داشت بعد از اتمام تحصیلات پدر به تبع ایشان به شوشتر برمی‌گردد. بازگشت ایشان به شوشتر همزمان با درگذشت مادر و شروع تحصیل و فراگیری خواندن و نوشتن و قرائت قرآن می‌شود. همزمان با کشف حجاب اجباری در ایران، پدرشان به بروجرد تبعید می‌شود و ایشان به کربلا و سپس نجف مهاجرت می‌کنند. از استادان خود از جمله آقابزرگ تهرانی اجازات روایاتی اخذ می‌کند و پس از آن دوباره به شوشتر مهاجرت می‌کند و به تحقیق و پژوهش می‌پردازد. ایشان تا سنین پیری پرکار و پرتلاش بودند. در علم حدیث، فقه، تراجم، رجال تبحر داشتند و تالیفات متعددی در این زمینه از خود به یادگار گذاشتند که ناشی از کثرت تتبع و تلاش ایشان بوده و باعث شد آفتاب علم ایشان از شهر کوچکی مانند شوشتر تمام جهان اسلام را دربرگیرد.» ایشان کتاب معروفی به نام «النُجعه فی شرح اللُمعه» دارند و معروف‌تر از آن کتاب «قاموس الرجال» ایشان است که کتاب مفصلی درباره علم رجال و شخصیت‌شناسی حدیث است.

حیدری درباره علمای خوزستان گفت: خوزستان همانطور که رهبر انقلاب فرمودند دروازه ورود تشیع به ایران محسوب می‌شود. به فرموده ایشان تشیع مرهون جبل عامل و اهواز است. منظور از اهواز منطقه وسیعی است که در طول تاریخ گرایش‌های شیعی و راویان حدیث زیادی داشته است. افراد زیادی  را در اسناد پیدا می‌کنیم که به عنوان یاران حضرت ولی‌عصر(عج) حتی در آینده از خوزستان بلند خواهند شد‌. در طول تاریخ هم جریان‌های مهدی‌خواهی و معنویت‌گرایی در خوزستان قوی بوده و جریان‌های مختلفی را از این دست می‌توان نام برد.

حفظ تراث علمای بزرگ

وی ادامه داد: موضوع امامت امیرالمومنین(ع) و همچنین مهدویت به عنوان یکی از قلل معارف شیعی همواره مورد توجه مردم در خوزستان بوده است. ولی علمای خوزستان و آثارشان در این زمینه مهجور هستند. متاسفانه به حفظ تراث علمای بزرگ خودمان همت نکردیم. ۱۴ جلد شرح بهج‌الصباغه می‌توانست موضوع چندین پایان‌نامه ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و حوزه علمیه ما باشد. کمااینکه کتاب‌های دیگری هم در این زمینه داریم. این آثار گنجینه بزرگی هستند. تبحر شیخ در نسخه‌شناسی در موضوع‌بندی و اشاره به موردها از ویژگی‌های مثبت کتاب شیخ شوشتری است که کمتر قدر می‌دانیم‌.

مؤلف «شرح روان مغنی» گفت: ان‌شاءالله بتوانیم این تراث را احیا کنیم؛ چراکه قطعا به هویت مراکز علمی ما و به تبع آن به تثبیت معارف و عقاید مردم کمک خواهد کرد. مبارزه با جریان‌های انحرافی همیشه به این نیست که پاسخ آنها را بدهیم، خیلی وقت‌ها کار اثباتی کم‌هزینه‌تر و کم‌ آسیب‌تر است. یکی از اقدامات احیای میراث‌ معنوی علماست.

این استاد حوزه و دانشگاه در پایان ضمن قدردانی از خبرگزاری قرآن خوزستان در اهتمام به معرفی آثار علمای استان، اظهار کرد: علامه شوشتری با زهدی که به دنیا و مناصب دنیوی داشتند کاملاً وقت خود را وقف پرداختن به امور دینی و علمی کردند. خداوند آثار بر جای مانده از ایشان را مایه اجر و ثواب اخروی برایشان و ما را قدردان زحمات علمایمان قرار دهد.