عمده انتقادات به رؤیت هلال ناشی از نفهمیدن دیدگاه فقهاست / پرباری پرونده فقهی رؤیت هلال

به گزارش ایکنا، مسئله رؤیت هلال ماه قمری در هر ماه به صورت طبیعی رخ می‌دهد، ولی به علت اهمیت ماه مبارک رمضان، رؤیت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به بحث داغ محافل علمی و غیرعلمی تبدیل شده است؛ نظرات مراجع تقلید در این زمینه به علت تفاوت در مبنای رؤیت به ویژه رؤیت با چشم مسلح و غیرمسلح مختلف است، ولی هر کدام برای ابراز نظر خویش، استدلال‌های شرعی و علمی دارند.

به طور کلی سه نظریه عمده در این زمینه مطرح است؛ نظر نخست رؤیت مستقیم و حسی است، نظر دوم استفاده از ابزارآلات نجومی و نظر سوم نیز مسئله تولد ماه است. حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش‌محلاتی، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه، در سلسله مباحثی به تبیین نظرات مختلف در این مسئله پرداخت که در خبرگزاری ایکنا منتشر شد. وی پس از نقد تمام نظرات و ادله آنها در این زمینه، در مقام ارزش‌گذاری، احتمال سوم را اقوی از سایر احتمالات دیگر دانست که با ادله بیشتری سازگار است.

وی با اشاره برخی نظرات درباره اینکه این تنوع و تکثر در علوم هست و راه‌حلی ندارد، بیان می‌کند که این آرای فقهی در نوسانات تحت تأثیر عوامل مختلفی است که یکی از این عوامل، عوامل بیرونی مانند مردم، مقلدین و فضای عمومی است. اکنون مسئله رؤیت هلال چنان تأثیر منفی در مردم ایجاد کرده که علما ناچار می‌شوند، راه‌حلی را پیدا کنند و هرچه فشار بیشتر شود، تأثیر بیشتر می‌شود. به باور سروش‌محلاتی، در آینده این مسئله به نفع نظریه تولد حل می‌شود؛ زیرا استدلال‌ها قابل مناقشه است و فضای بیرونی نیز طوری است که بتوان آنها را حفظ کرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، از جمله فقهای فعال در زمینه فقه رؤیت هلال ماه و آشنا با نظریات فقهای شیعه از گذشته تاکنون است. خبرگزاری ایکنا در راستای پیشبرد و هم‌افزایی نظریات رؤیت هلال ماه سلسله گفت‌وگوهایی را با وی در جهت تحلیل نظریات مختلف، از جمله دیدگاه حجت‌الاسلام سروش محلاتی انجام داده است که در ادامه بخش نخست این گفت‌وگو از نظر می‌گذرد.

بیشتر بخوانید:

• نظریه تولد هلال برای آغاز ماه قمری به سایر نظریات رجحان دارد
• آیا مبنای تولد ماه قمری با رؤیت حسی قابل جمع است
• تشخیص تولد یا رؤیت هلال ماه در اختیار شرع نیست
• تقریری بر نظریه کفایت تولد هلال در آغاز ماه قمری

مختاری در گفت‌وگو با ایکنا، با بیان اینکه موضوع رؤیت هلال و فروع مختلف آن از دوره معصومان(ع) تاکنون بوده و مسئله جدیدی نیست، اظهار کرد: در دوره ائمه(ع) هم مسئله رؤیت هلال وجود داشته است، اما در طول چندین دهه اخیر، آنچه سبب شده تا این موضوع بر سر زبان‌ها بیفتد و جدید تلقی شود، مسئله رؤیت با چشم مسلح و ابزاری مانند تلسکوپ است؛ لذا اصل مسئله جدید نیست و در فقه به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. پرونده علمی رؤیت هلال، غنی و پربرگ‌وبار است و فقها زحمات زیادی کشیده و کتب عمیقی در این باره نوشته‌اند که در کتاب «میراث فقهی» شماره دو آن را آورده‌ام؛ شماره یک این مجموعه هم در مورد موسیقی و غناست. این اثر در 5 جلد ضخیم و قطور در بیش از 4 هزار صفحه به همت بوستان کتاب چاپ شده و به چاپ سوم هم رسیده است. چاپ سوم هم حدود سال 88 عرضه شده است.

پرونده پربار فقه رؤیت هلال

وی گفت: این 5 جلد در مدت ده سال تألیف شده و در آن، همه کارهایی که فقها در مورد هلال و رؤیت آن از ابتدا تا دوره کنونی کرده‌اند، آمده و بررسی شده است؛ همچنین مقداری از آثار از بین رفته، ولی آنچه مهم‌تر بوده تصحیح و پایش علمی شده و آورده شده است؛ آیات رؤیت هلال با تفسیر آن، یک بخش؛ احادیث رؤیت هلال با توضیحات، یک بخش، رؤیت هلال در مذاهب اهل سنت و اسماعیلیه بخش دیگر، کتاب‌شناسی رؤیت هلال هم شامل رساله‌ها (دو جلد) و کلمات فقها در دوره‌های فقهی و آثار پراکنده هم شامل بخش‌های دیگر است.

رئیس مؤسسه کتابشناسی شیعه اظهار کرد: ادبیات فقهی ما در این عرصه بسیار پربرگ و بار است و کم کاری نشده است، ولی هر سال که این بحث در فضای مجازی و حقیقی و در کتب مطرح می شود، معتقدم به خاطر آن است که حرف فقهای بزرگ در این زمینه فهم و درک نشده است؛ یعنی کسانی که ایراد می‌‍‌گیرند حرف فقها را به خوبی نفهمیده‌اند؛ در حالی که ابتدا باید برای رد و تایید سخن دیگران باید آن را بفهمیم. برای قضاوت در این مسئله، اول باید پژوهش‌های علمای قبل و پیشینیان فهمیده شود؛ برای اظهار نظر در علمی مانند فقه که بیش از هزار سال پیشینه دارد باید همه آثار فقها دیده شود؛ ثانیاً آیات و احادیث را با دقت مطالعه و اعمال نظر کنند، ضمن اینکه در قضاوت‌ها از این موضوع غفلت می‌شود که رؤیت، مسئله ریاضی است و کسی که می‌خواهد قضاوت کند باید با آن آشنا باشد.

پیوند رؤیت با مسئله هیئت و ریاضیات

مختاری با بیان اینکه علم نجوم با ریاضی تفاوت دارد، گفت: مسئله رؤیت چون پیوند عمیقی با هیئت و ریاضیات و حرکت ماه و خورشید و ... دارد، فرد باید به آن تسلط نسبی داشته باشد؛ در یک فصل مفصل به همین مسائل ریاضیات هیوی پرداخته و مقالاتی از کسانی مانند مرحوم شعرانی آورده‌ایم؛ گاهی می‌بینیم کسانی که در این مباحث اطلاعات عمیقی ندارند، دچار اشکال شده و اظهارنظرهای دور از واقعی می‌کنند. 

وی افزود: علامه حسن‌زاده آملی نقل کرده‌اند که یکی از علما نامه‌ای به علامه شعرانی در مورد بحث رؤیت هلال نوشت، علامه شعرانی فرمود: چون این عالم مسلط بر مباحث هیئت نیست به هیچ وجه سخنانش قابل قبول نیست. لذا کسی که می‌خواهد در رؤیت هلال کار کند باید به میراث فقهی گذشتگان مراجعه و ثانیاً به مباحث فلکی و نجومی هم احاطه و آشنایی داشته باشد و حرف فقها را بفهمد و تأیید و رد کند.

نپذیرفتن رؤیت با چشم مسلح مخالفت با علم نیست

رئیس مؤسسه کتابشناسی شیعه تصریح کرد: مثلاً در رؤیت با چشم مسلح برخی فکر می‌کنند، اگر فقها با چشم مسلح مخالفت دارند، به معنای این است که با علم و پیشرفت‌های علمی، دشمنی دارند و نمی‌خواهند آن را بپذیرند؛ در حالی که متوجه سخن فقها نشده‌اند؛ فقها مخالف پیشرفت علم نیستند؛ کسانی مانند شهید محمدباقر صدر و علمایی در این رده هستند که با رؤیت هلال به صورت چشم مسلح مخالف بودند. وی جزء نوابغ بود و صریحاً معیار را رؤیت بدون ابزار می‌داند و برای آن استدلال دارد.

مختاری بیان کرد: در زمان ما چیزی که بیشتر محل اختلاف است، یکی نظر مشهور فقها از دوره شیخ طوسی تاکنون است که حدود 90 درصد آنان را شامل می‌شود و رؤیت هلال با چشم مسلح را قبول ندارند و برای آن استناد روایی، فقهی و هیوی دارند. بر خلاف آن کسانی مانند آیت‌الله خویی نظرشان این است که اگر در نقطه‌ای هلال رؤیت شد، برای نقاط دیگر زمین که با آن منطقه نقطه مشترک دارند (ولو به اندازه کمتر از 5 دقیقه) برای آنان هم این رؤیت محقق می‌شود.

نظریه عدم شرطیت اتحاد آفاق

استاد حوزه علمیه اظهار کرد: آیت‌الله خویی فرموده است که اگر فرضاً شب سی‌ام ماه مبارک رمضان در ایران و عراق، ماه رؤیت نشود، ولی چند ساعت بعد در آمریکای جنوبی هلال رؤیت شود؛ (که مثلا شاید ده دقیقه به اذان صبح ایران است) همین کافی است که این رؤیت برای ایران و عراق هم ثابت شود، ولو آنجا با ایران اختلاف افق دارند، ولی همین که در بخشی از شب ولو چند دقیقه مشترک هستند، کافی است.

مختاری با بیان اینکه این نظر به عدم شرطیت اتحاد آفاق مشهور است، تصریح کرد: این نظر حدود 5 درصد فقهاست و در مقابل، مشهور فقها که 95 درصد هستند، فرموده‌اند که اگر ماه در نقطه‌ای رؤیت شود فقط در مناطق هم‌افق معتبر است و نه مناطق دیگر؛ مناطق هم‌افق یعنی اگر چشم مسلح نباشد رؤیت می‌شود؛ مثلاً در اصفهان رؤیت شده، طبعاً در نجف هم قابل رؤیت است، ولی به دلیل ابر و ... دیده نشده است. 

رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه با ذکر اینکه این هم‌‌افقی متفاوت از افقی است که در طلوع و غروب خورشید بیان می‌شود، اظهار کرد: این هم‌افقی به معنای آن است که اگر در یک نقطه دیده شد در مناطق دیگر هم رؤیت شده است. مشهور فقهای معاصر مانند شهید صدر، ابوالحسن اصفهانی، محقق نایینی و امام(ره) رؤیت با ابزار را معتبر نمی‌دانند و جزء عمده فقها و نظر مشهور در این مسئله هستند.

ادامه دارد