تأثیرپذیری حافظ از قرآن تعمدی است یا سهوی

خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی، یکی از بزرگ‌ترین غزل‌سریان ایران در سده هشتم هجری است که غزل‌های این شاعر پرآوازه آیینه تمام‌نمای اندیشه‌های عرفانی اوست. وی در جوانی به آموختن قرآن و ادبیات عرب و علوم اسلامی پرداخت و گفته می‌شود که در تفسیر و حکمت و ادب، متبحر بود. او حافظ قرآن بود؛ لذا به همین لقب تخلص می‌کرد.

حافظ، مضامین مذهبی و عرفانی را به شیوایی در اشعار خود گنجانده است، چنانکه او را لسان‌الغیب لقب داده‌اند. گویی شعر او از زبان غیب به زبانش جاری می‌شده است. در واقع حافظ نیز یکی از ده‌ها شاعر و نویسنده ادبیات فاخر فارسی است که یک جهان ‌دانش، فطرت، اخلاق و معنویت اسلامی و قرانی را هنرمندانه در قالب قند فارسی به نسل‌های بعدی منتقل کرده‌اند.

شهناز ولی‌پور، دکترای زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، با اشاره به اینکه حافظ شاعری «عارف» به شمار می‌رود، اظهار کرد: عرفان در فرهنگ اسلامی صراحتاً از قرآن و احادیث و سیره ائمه اطهار(ع) نشئت گرفته است و پیوند اشعار حافظ با قرآن مؤید عارف‌مسلک بودن اوست.

وی مبحث تأثیرپذیری حافظ را در دو حوزه قابل بررسی دانست و گفت: نخست باید از «ساختار اشعار» نام بُرد که شبیه ساختار قرآن است و اشاراتی که در اشعار این شاعر مطرح می‌شود حاکی از انقلاب موضوعی در غزل است چرا که شاعرانِ پرآوازه پیش از وی مانند سعدی، فرخی و منوچهری از معنا و مضمون واحد در تمام غزلیات خود، از ابتدا تا انتها، استفاده کرده‌اند.

ولی‌پور در ادامه تأکید کرد: غزل حافظ سرشار از موضوعات و مضامین مختلفی است که از ساختار مألوف شعری در غزل ادبیات فارسی تبعیت نمی‌کنند.

تأثیر قرآن بر محتوای اشعار

استادیار زبان و ادبیات فارسی با اشاره به حوزه دوم تأثیرپذیری حافظ از قرآن، بیان کرد: تأثیر قرآن بر شعر حافظ از حیث «محتوای اشعار» نیز مشهود و گسترده است که در چند مقوله مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ولی‌پور ادامه داد: در برخی اشعار، حافظ یک آیه یا بخشی از آن‌را نقل می‌کند، مانند: «چشم حافظ زیر پای قصر آن حوری‌سرشت، شیوه جنات تجری تحتها الانهار بود» و یا «حضور خلوت انس است و دوستان جمعند، و إن یکاد بخوانید و در فراز کنید».

وی کاربرد واژگان و اصطلاحات قرآنی را شیوه دیگر تأثیر محتوایی قرآن بر شعر حافظ دانست و ادامه داد: مصادیق این موضوع بسیار فراوان است، مانند: «چه مبارک‌سحری بود و چه فرخنده شبی، آن شب قدر که این تازه براتم دادند» و در این بیت، دو واژه «مبارک» و «قدر» منبعث از آیات قرآن هستند.

ولی‌پور در ادامه بیان کرد: گاه می‌توان ترجمه آیات را در اشعار حافظ یافت، مثلاً در بیت: «بیدلی در همه احوال خدا با او بود، او نمی‌دیدش و از دور خدایا می‌کرد» که ترجمه‌گونه‌ای از آیه شریفه «نَحنُ أَقرَبُ إِلَیهَ مِن حَبلِ الوَرید» است.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان بهره‌گیری از داستان‌های قرآنی را گونه دیگر تأثیرپذیری حافظ از قرآن خواند و افزود: در این خصوص نیز مصادیق فراوانند، به ویژه اشاره به داستان انبیای الهی مانند سلیمان، خضر، موسی، عیسی، یوسف و ... مشهود است، از جمله بیت مشهورِ «مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید، که ز انفاس خوشش بوی کسی می‌آید» ملهم از داستان عیسای مسیح است.

حافظ و تلاش برای رسیدن به حقیقت

ولی‌پور اشاره به پیام‌ها و درس‌های قرآن در اشعار حافظ را مورد تأکید قرار داد و افزود: حافظ به دلیل تسلطش بر آیات و مبانی قرآن کریم، پیام‌های الهی قرآن را دریافت و در جای‌جای اشعار خود مورد استفاده قرار داده است، به عنوان نمونه بیت «اینهمه عکس می و نقش نگارین که نمود، یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد» جلوه‌ای از توحید و یگانه‌پرستی مورد اشاره قرآن است.

وی در ادامه بیان کرد: بیت «ای بیخبر بکوش که صاحب خبر شوی، تا راهرو نباشی کی راهبر شوی» به لزوم تزکیه باطن و تلاش برای رسیدن به حقیقت، و بیت «از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر، یادگاری که در این گنبد دوار بماند» به اهمیت عشق و محبت اشاره دارند.

ولی‌پور با بیان مصادیق دیگر از بهره‌گیری حافظ از معالم و درس‌های قرآنی، یادآوری کرد: اشاره به موقتی بودن دنیا در بیتی نظیرِ «خرم آن روز کزین منزل ویران بروم، راحت جان طلبم وز پی جانان بروم» مشهود است و بیتِ «چنین قفس نه سزای چو من خوش‌الحانیست، روم به روضه رضوان که مرغ آن چمنم» به اصل و ریشه انسان اشاره دارد.

تأثیرپذیری تعمدی یا سهوی؟

این مدرس دانشگاه در پاسخ به این پرسش که آیا این تأثیرپذیری حافظ از قرآن تعمدی است یا سهوی، تأکید کرد: در جایی که شعر حافظ به انتقاد از اجتماع زمان خود می‌پردازد و شعرش در گونه تعلیمی جا می‌گیرد، تعمدی است چرا که یکی از مشخصه‌های اصلی شعر حافظ کاربرد فراوان فعل امری است بدان معنا که شعر او تعلیمی و تربیتی نیز هست.

ولی‌پور بیان کرد: بنابراین ملاک و معیار حافظ برای پند و موعظه، کتاب قرآن است و مخاطب را متوجه این کتاب انسان‌ساز می‌کند و رفتارش را خلاف معیارهای قرآنی می‌داند.

وی در پایان تأکید کرد: نباید فراموش کرد که حافظ بنا به گفته خودش، قرآن را در چهارده روایت تلاوت می‌کرده و بر تفسیر آن مسلط بوده است و بنابراین طبیعی است که در جای‌جای اشعارش به صورت ناخودآگاه از این کتاب الهی و مبانی و آموزه‌های آن برای خلق شاهکارش متأثر بوده باشد.