تلاوت خاشعانه؛ نتیجه طهارت قاری/ ابزارهای اندیشیدن در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) پیرامون تلاوت خاشعانه و مختصات فنی این گونه از تلاوت قرآن با آیت الله محمدباقر تحریری، تولیت مدرسه علمیه مروی گفت‌وگویی داشتیم که بخش اول آن با تیتر «صوتی خوش است که مستمع را به عالم غیب توجه دهد» تقدیم علاقه‌مندان شد، اما بخش دوم و پایانی این مصاحبه نیز در بردارنده نکات مهمی در زمینه تلاوت خاشعانه است که در ادامه از نظر می‌گذرد؛
در صحبت‌هایتان اشاره داشتید که تلاوت قرآن می‌تواند در جان‌ها نفوذ بگذارد و چنین اثری داشته باشد، اما سؤال اینجاست که چه قرائتی این آثار را با خود به همراه دارد؟
آن قرائتی که با توجه به محتوای مقرو یعنی قرائت شده که قرآن است، همراه باشد. خداوند در آیه 29 سوره فاطر می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ»، کسانی که آیات الهی را تلاوت می‌کنند این افراد به تجارتی امید دارند که از بین نمی‌رود، ادامه آیه شریفه نیز به نظر می‌رسد که آثار تلاوت واقعی قرآن است، چون امر به اقامه نماز و انفاق به صوت مخفی و علنی شده است، اما اصل مطلب یعنی تلاوت قرآن در ابتدای آیه آمده و آیه نشان می‌دهد که این موارد نیز به نوعی مترتب بر تلاوت قرآن می‌شوند.
در روایت دیگری فرموده‌اند که دل‌ها زنگار می‌گیرند و وقتی می‌خواهید زنگار آن را برطرف کنید، قرآن بخوانید، به قرائت قرآن سفارش شده؛ چرا که قرائت قرآن کفاره گناهان، پوششی از آتش و امانی است از عذاب، یا در روایت دیگری می‌فرماید از قرآن غفلت نکنید؛ چرا که قرآن دل را زنده می‌کند و انسان را از فحشا و منکر و ظلم باز می‌دارد.
تلاوت قرآن، تمرکز به عالم غیب
بنابر این از این بحث به این نتیجه رسیدیم که اساس محتوای قرائت قرآن رسیدن به آن خشوع است؛ چرا که انسان به طور طبیعی در زندگی عادی آن حالت توجه خاص به خداوند را ندارد، لذا به ما سفارشاتی کرده‌اند که در مقاطع خاصی انسان تمرکزی به عالم غیب پیدا کند تا جانش زنده شود.
این جان از عالم غیب آمده و گفته‌اند که برای قرائت قرآن نیز وقت خاص بگذارید، آن زمانی که انسان سر حال است، قرآن بخواند و در قرآن نیز توصیه شده‌ایم که در نیمه‌های شب قرآن بخوانیم چنان که پیامبر(ص) و اصحابشان نیز اینگونه بوده‌اند، در نیمه‌های شب انسان خستگی را برطرف کرده و روح نیز لطافت پیدا کرده و در این زمان با این کلام لطیف از جانب خدای لطیف انس بر قرار می‌کند، آن وقت امتحان کنید ببنید چه لطافت‌هایی با این قرائت قرآن حاصل می‌شود.
البته مستحب است که انسان برخی از آیات را هنگام بیداری قرائت کند مانند پنج آیه از سوره آل عمران که از آیه 190 شروع می‌شود، در این آیات دعاهای با مضامین عالی نیز وجود دارد و در ادامه این آیات نیز می‌فرماید: «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى ...» غرض این است که بدانیم قرآن کلام انسان نیست، بلکه کلام خالق انسان است که حقیقت و کمال مطلق است.
در عین اینکه خداوند انسان را خلق کرده اما با این بنده ضعیفش سخن می‌گوید و در عین حال بهترین صورت را نیز به او داده است چنان که می‌فرماید: «وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ» و انسان را در بهترین اندازه آفریده و می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ»، لذا خداوند در مورد انسان این تعبیرات را نیز دارد و این قرآن نیز به لحاظ آن احسن تقویم انسان، از عالم غیب مطلق نازل شده است، خداوند می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ».
ابزارهای اندیشیدن در قرآن
قرآن چنین حقیقتی است که به زبان عربی نیز نازل شده تا اینکه در آن تعقل کنیم، اینجا است که باید ابزار تعقل را فراهم کنیم، اولین ابزار صحیح خواندن قرآن است، پس از این مرحله درک معنای اولیه قرآن است، انسان مؤمن باید ارتباط علمی با قرآن برقرار کند که به آن تعلم قرآن می‌گویند و غیر از قرائت است.
کار اولیه رسول خدا(ص) تلاوت قرآن است و کار دوم ایشان تعلیم است، ایشان معلم هستند و ما نیز باید متعلم بشویم و حداقل برای فهم ترجمه قرآن وقت صرف کنیم، در حال حاضر و با پیشرفت رسانه‌ها نیز حجت بر همگان برای آموختن ترجمه اولیه قرآن تمام شده است. در نیتجه افرادی که دانش قرآنی ندارند، نمی‌توانند بگویند که ما نمی‌توانیم در قرآن تدبر کنیم.
آکاهی بیشتر و خاشع شدن، نتایج تدبر در قرآن
لذا تلاوت، یادگیری و بعد هم تدبر باید در دستور کار قرار گیرد، تدبر نیز دو خاصیت دارد، خاصیت اول آن این است که موجب می‌شود، انسان آگاهی‌اش نسبت به قرآن بیشتر شود که البته مقدمات دیگری را غیر از دانستن ترجمه مانند فراگیری صرف و نحو لازم دارد و یک اثر دیگر این که برای همگان می‌تواند مترتب شود و آن هم پیدا کردن حالت تنبه و خشوع است، که این را همه می‌توانیم داشته باشیم تا در معارف قرآن بیندیشیم.
این اندیشیدن نیز برای این است که انسان را هم به حرکت وا دارد و هم توجه او را به خداوند بیشتر کند تا آمادگی برای ورود به عالم دیگر فراهم آید، این سه مرحله تدبر قلبی بعد از خواندن قرآن می‌تواند به وجود آید و قاری این مراحل را داشته باشد و برایش پیدا شود.


روایتی داریم که از رسول خدا(ص) در مورد صوت احسن هنگام تلاوت قرآن سؤال شد، ایشان نیز در جواب فرمودند: «مَنْ إِذَا سَمِعْتَ قِرَاءَتَهُ رَأَيْتَ أَنَّهُ يَخْشَى اللَّهَ»، صوتی احسن است که وقتی قاری قرآن را می‌خواند خشیت الهی داشته باشد. در این مورد توضیح بفرمایید.
یعنی اینکه احساس کنید یک تنبه و تذکری در برابر خداوند برای انسان ایجاد شده است، خشیت آن حالت تاثری است که در برابر عظمت موجود با عظمت در برابر انسان پیدا می‌شود، گاهی آثار ظاهری هم دارد و این آثار این است که انسان را به سمت هدایت سوق می‌دهد و او را از این که بخواهد با خداوند مخالفت کند باز می‌دارد.
گاهی در دعاها و قرآن نیز به این خشیت نسبت به سایر موجودات نیز اشاره شده است که نشانه‌ آن متلاشی شدن سنگ است که بعضی از سنگ‌ها از خشیت الهی متلاشی می‌شوند، اما گاهی اوقات دل انسان به جایی می‌رسد که از شنیدن حقایق هیچ تأثیری در او ایجاد نمی‌شود، که این تهدیدی برای او محسوب می‌شود.
پس بنابر این، اینها خواص قرائت صحیح قرآن است که باید با تفکر و تدبر همراه باشد که این تفکر مراحل ظاهری است که پس از آن به عمق وجود انسان نیز معارف قرآن نفوذ کند که نتیجه آن همان حالت خشوع و خشیت است.
خداوند به رسول خود علاوه بر این که وظیفه تلاوت و تعلیم کتابش را داده دستور به تزکیه نیز داده است، در این زمینه نیز توضیحاتی ارائه فرمایید که قاریان ما در این مورد باید چه کارهایی را انجام دهند.
تزکیه به معنای این است که انسان وجودش را از آلودگی‌ها پاک کند، انسان با وجودش در این عالم در معرض آلودگی‌های گوناگون است، اولین درجه از آلودگی مربوط به فکر و اعتقاد است که انسان وقتی با این عالم ارتباط پیدا می‌کند از آن متأثر می‌شود، یا اینکه این تخیل برای انسان به وجود آید که این مواردی که در عالم وجود دارد برای رسیدن انسان به کمالات استقلال دارند و اینکه برداشت استقلال‌گونه از موجودات که مستقلاً تأثیر می‌گذارند، این آلودگی فکری و الحاد است که در قرآن سر سختانه به آن پرداخته شده و نفی شده است.
آلودگی‌های دیگر مربوط به آلودگی‌های اخلاقی مانند داشتن صفت بخل و حسد و کبر و امثال این‌ها است که به نوعی انسان را از ارتباط آگاهانه با خدای متعال باز می‌دارد و پس از این نیز آلودگی‌های عملی است، در نتیجه سه نوع آلودگی اساسی برای انسان متصور است که برای آن نیز سه نوع طهارت وجود دارد.

طهارت‌های سه‌گانه کدام‌اند؟
ورود به وادی ایمان و مراتب آن، ورود به وادی تهذیب نفس از رذائل اخلاقی و اتصاف به اوصاف حسنه و عمل به دستورات شرع مقدس اسلام که اینها برای انسان طهارت می‌آورد و بعد از این مراحل است که خداوند انسان را تزکیه می‌کند. می‌فرماید خیال نکنید که اگر کار خوبی انجام داید خودتان را خوب بدانید بلکه «بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ» خداوند هر که را بخواهد تزکیه می‌کند.

چه کسی در وادی تزکیه خدا قرار می‌گیرد که خداوند او را تزکیه کند؟

زمانی که هَم و غَم انسان تزکیه خودش باشد، به این معنا که تمام تلاش او حفظ کردن ایمان و دوری کردن از آلودگی‌ها باشد و این را در صحنه عمل زندگی‌اش نیز تنظیم کند که زندگی آنها با آنچه که قرآن و اهل بیت(ع) ترسیم کرده‌اند، هماهنگ باشد و در تمام شئون زندگی از قبیل عبادی، خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی و ... رعایت شود.
آن وقت تلاوت قرآن چنین شخصی، تلاوت اثرگذار می‌شود که در جان‌ها اثر می‌گذارد و جان‌ها را دگرگون می‌کند، پیامبر(ص) و ائمه(ع) اینگونه بوده‌اند و قاری قرآن نیز اگر با چنین اهدافی قرآن را قرائت کند نه تنها برای خودش عبادت است بلکه عبادت آفرین نیز می‌شود و آن مجلس تبدیل به مجلس عبادت خواهد شد و دیگر اینکه با چنین وضعیتی قاری قرآن به دنبال ریا و یا پول گرفتن نیست.
اینکه قاری به دنبال این باشد که جلب توجه کند و او را تشویق کنند یا ببیند که در چه مجلسی به او پول بیشتر می‌دهند آن را انتخاب کند، اینها دیگر مطرح نیست و قاری نیز نباید به دنبال این مسائل باشد، در مراسم قرائت قرآن نباید خرج‌های کلان صورت گیرد، قرآن خودش زینت است و باید به این فکر کنیم که در این مجلس چه جان‌هایی باید متحول و چه چشم‌هایی اشکبار شوند.
اگر اینگونه نباشد مجالس ما مورد رضایت خداوند و اولیا الهی نیست و به حسب ظاهر، فرقی با مجالس جشن و سرور نیز نخواهد داشت، ضمن اینکه مجلس تلاوت قرآن نیز نباید با تغنی که مناسب مجالس لهو و لعب است همراه شود، در نتیجه قرآن باید برای قاری و شنونده‌اش تحول آفرین باشد.
باز هم تشکر می‌کنم از این که برای این گفت‌وگو وقت گذاشتید، اگر نکته‌‌ای وجود دارد، به عنوان سخن پایانی مطرح نمایید.
در هر حال هم بنده که این مباحث را با پشتوانه آیات و روایات مطرح کردم و هم تهیه کنندگان این برنامه‌ها باید یک هدف اصلی داشته باشیم، و این مسائل قرآنی شغل مادی ما نباشد، بلکه شغل معنوی باشد و آن اغراض الهی باید در این حرکت‌ها موج بزند.
خود ما باید متعبد به قرآن، نماز اول وقت و دست‌گیری از دیگران و دوری از گناهان بشویم، اینها چیزهایی است که از تلاوت و تعلیم و تعلم قرآن فرا می‌گیریم و نصیحتی هم جز این نداریم.
و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
مرتضی اوحدی