«إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» در راستای اجرای عدل الهی است
گروه معارف: دکترای قرآن و منابع اسلامی گفت: در زمینه محشور شدن حیوانات و در توضیح آیه شریفه «إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» نظرات متعددی مطرح شده که در نهایت همه این موارد بیانگر اجرای عدل الهی هستند.
قاسم جعفری، دکترای قرآن و منابع اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از زنجان، با اشاره به آیه شریفه «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» در سوره تکویر اظهار کرد: با الهام‌گیری از آیات دیگر قرآن کریم به اختصار می‌توان به این موارد اشاره کرد که ظاهر آیه بر این دلالت دارد که همان حيواناتى كه در حال عادى از هم دور بودند و از يكديگر مىترسيدند و فرار مىكردند، بخاطر شدت حوادث هولناک در آستانه قيامت از خوف بسیار آن روز گرد هم جمع مىشوند و همه چيز را فراموش مىكنند، گويى مىخواهند با اين اجتماعشان از شدت ترس و وحشت خود بكاهند.
وی افزود: ولى بسيارى از مفسران معتقدند كه آيه مورد نظر به حشر حيوانات در دادگاه قيامت دلالت دارد كه آنها نيز در عالم خود و در حدود آگاهى خويش مسئوليت‌هايى دارند و اگر ظلم و ستمى به يكديگر كرده باشند در آنجا از آنها قصاص مىشوند، در توضیح کامل باید به آیه 38 سوره انعام نگاه بکنیم که می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ»؛ «هيچ جنبندهاى در زمين و هيچ پرندهاى كه با دو بال خود پرواز مىكند نيست، مگر اينكه امت‌هايى همانند شما هستند، ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگذار نكرديم، سپس همگى به سوى پروردگارشان محشور مىگردند».
جعفری تصریح کرد: ضمير «هم» در اين جمله به انواع و اصناف جنبندگان و پرندگان برمىگردد، و به اين ترتيب قرآن براى آنها نيز قائل به رستاخيز شده است و بيشتر مفسران نيز اين مطلب را پذيرفتهاند كه تمام انواع جانداران داراى رستاخيز و جزاء و كيفرند، تنها بعضى منكر اين موضوع شده‌اند.
این دکترای قرآن و منابع اسلامی با تاکید بر اینکه البته که شرط حساب و جزا، دارا بودن از نعمت عقل و شعور و به دنبال آن تكليف و مسئوليت است، گفت: اما طرفداران اين عقيده مىگويند مدارک زیادی وجود دارد كه نشان مىدهد حيوانات نيز به اندازه خود داراى درک و فهمند و لذا زندگى بسيارى از حيوانات با نظم شگفتانگيزى همراه است كه حکایت از سطح عالى فهم و شعور آنها است كه درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجيب آنها و نظام شگفتانگيز لانه و كندورا ما مشاهده می‌کنیم و بر درک و شعور تحسين‌آميز آنها آفرین می گوییم اگرچه بعضى ميل دارند همه اينها را يک نوع الهام غريزى بدانند، اما هيچ دليلى بر اين موضوع در دست نيست كه اعمال آنها به صورت ناآگاه یعنی به صورت صرفا غریزی انجام شود.
جعفری تاکید کرد: فراوان مشاهده می شود كه حيوانات بدون تجربه قبلى در برابر حوادث پيشبينى نشده دست به ابتكار می‌زنند، مثلا گوسفندى كه در عمرش گرگ را نديده براى نخستين بار كه آن را مىبيند به خوبى خطرناک بودن اين دشمن را تشخيص داده و به هر وسيله كه بتواند براى دفاع از خود و نجات از خطر متوسل مىشود یا علاقهاى كه بسيارى از حيوانات به تدریج به صاحب خود پيدا مىكنند مثل بسيارى از سگ‌هاى درنده و خطرناک نسبت به صاحبان خود و حتى فرزندان كوچک آنان مانند يک خدمتگزار مهربان رفتار مىكنند همه حکایت از نوعی از شعور و درک آنهاست که به غریزه مربوط نمی‌شود.
وی افزود: امروزه بسيارى از حيوانات را براى مقاصد قابل توجهى تربيت مىكنند، سگ‌هاى پليس براى گرفتن جنايتكاران، كبوترها براى رساندن نامهها، و بعضى از حيوانات براى خريد جنس از مغازهها، و حيوانات شكارى براى شكار كردن، آموزش مىبينند و وظائف سنگين خود را با دقت عجيبى انجام می‌دهند، حتى امروزه براى بعضى از حيوانات رسما مدرسه افتتاح كردهاند و آيات متعددى از قرآن نیز به فهم و شعور بعضى از حيوانات اشاره می‌کند، داستان فرار كردن مورچه‌گان از برابر لشگر سليمان، و داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و يمن و آوردن خبرهاى هيجانانگيز براى سليمان، شاهد اين مدعا است.ضمن اینکه روایات متعددی هم در مورد شعور حیوانات و رستاخیز آنها داریم.
جعفری تصریح کرد: برخی می‌گویند اگر برای حیوانات تکالیفی در نظر بگیریم باید برای آنها داشتن عقل را نیز لحاظ کنیم در حالی که آنها از عقل برخوردار نیستند پس آيا مي‌توانيم قبول كنيم كه حيوانات تكاليفى دارند با اينكه يكى از شرائط مسلم تكليف عقل است؟ چرا که خدای متعال حتی برای کودکان نابالغ و دیوانگان تکالیفی منظور نکرده است اما در پاسخ اين سوال گفته‌اند كه تكليف مراحلى دارد و هر موجودی چه کودک نابالغ و چه دیوانه و چه حیواناتی که از بخشی از شعور برخوردارند متناسب با شعورشان تکلیفی بر دوش آنهاست و متناسب با همان تکلیف نیز مؤاخذه خواهند شد.
این دکترای قرآن و منابع اسلامی تاکید کرد: پس باید گفت که در حیوانات نیز نوعى اختیار درسطح نازل وجود دارد، علاوه بر این كه در دیدگاه قرآن، همه موجودات هستى، داراى شعوراند. در سور مسبحات که آیات آغازین آنها در مورد تسبیح خدای متعال اشاره دارد و می گوید که خدای متعال را هر آنچه در آسمان‌ها و زمین هستند تسبیح می‌کنند. طبیعی است که این تسبیح حکایت از نوعی شعور در همه موجودات عالم دارد.
وی افزود: خداوند متعال در آیه 44 سوره اسراء می‌فرماید: «إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ»؛ «هیچ موجودى نیست مگر این كه خداوند را تسبیح مىكند ولى شما آن ذكر و تسبیح آنها را درك نمىكنید».و یا در آیه 68 سوره نحل، راجع به زنبور عسل مىفرماید: «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى اَلنَّحْلِ أَنِ اِتَّخِذِی مِنَ اَلْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ اَلشَّجَرِ»؛ «پروردگارت به زنبور عسل وحى كرد كه در كوهها و درختان براى خود لانه و خانه بسازد و انتخاب كند». معلوم است یک شعور و دركى دارند كه مورد الهام الهى قرار گرفتهاند و قرآن از كسانى یاد می‌کند كه زبان حیوانات را مىفهمند و چه بسا با آنها صحبت مىكنند، چنان كه درباره حضرت سلیمان(ع) در آیه 16 سوره نمل می‌خوانیم كه «عُلِّمْنا مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ» منطق و زبان پرندگان به ما (به حضرت سلیمان) تعلیم شده است.
جعفری گفت: نتیجه سخن این است که در فهم آیه «إِذَا اَلْوُحُوشُ حُشِرَتْ» دو نكته قابل ذكر است: عدهاى معتقداند آیه شریفه در مقام اثبات قیامت براى حیوانات نیست؛ بلكه در مقام بیان نشانههاى وقوع قیامت و شروع فناى عالم است. بنابراین، این آیه شریفه قیامتى را براى حیوانات ثابت نمیكند. افرادی نظیر سید قطب، صاحب تفسیر «فى ظلال القرآن» شیخ احمد مصطفی مراغی، صاحب تفسیر «مراغى» بر این عقیده‌اند که تعداد اینها بسیار اندک است و اما بسیاری از مفسران معتقداند ظاهر آیه شریفه این است كه حیوانات، مانند انسان، محشور مىشوند. قائلان به این دیدگاه با: استشهاد به آیه 38 سوره مبارکه انعام که مىفرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی اَلْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِی اَلْكِتابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ»؛ «و هیچ جنبندهاى در زمین و هیچ پرندهاى نیست كه با دو بال مىپرد، مگر آن كه امت هایى همانند شما هستند؛ ما هیچ چیز را در كتاب (لوح محفوظ) فروگذار نكردهایم. آنگاه همه به نزد پروردگارشان محشور مىگردند».
این فعال قرآنی تاکید کرد: به استناد آیات 41 از سوره مبارکه نور و آیه 49 از سوره مبارکه نحل معتقدند که رستاخیز و سوال و جوابی در حد شعور همه موجودات از جمله برای حیوانات در روز رستاخیز هست که از جمله طرفداران این قول مرحوم علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان و صادقی تهرانی صاحب تفسیر الفرقان و صاحب تفسیر نورالثقلین و دیگران هستند. جزا و مكافات در روز قیامت، شامل صاحبان شعور خواهد گردید؛ چه عاقل باشند و چه نباشند، زیرا ملاک در جزا، معرفت خدا و امكان معرفت او است و داشتن شعور، براى تمیز بین عدل و ظلم است. روشن است كه تمام حیوانات، بدون تكلف و اكتساب، معرفت خدا را دارا هستند.
جعفری تصریح کرد: لذا به استناد آیات مورد نظر و احادیث قابل استناد می‌گویند که حیوانات نیز قصاص می‌شوند زیرا خداوند در قیامت با توجه به شعور متناسب كه در حیوانات خلق كرده حیوان شاخدار را به جهت ظلم به حیوان بی‌شاخ، قصاص خواهد كرد. و لذا حشر حیوانات مقتضاى عدل الهى است. اگر حیوان به صاحب خود، رحم و مهربانى می‌كند واز مقابل حیوان درنده فرار مىكند؛ به این معنا است كه به حسن و قبح امور عالم و واقف است و چون خداوند قبح را دوست ندارد و عادل هم هست؛ از این رو، لازم می‌آید در قیامت از حیوانات هم حسابرسى بشود.
