نگاهی به کارکردهای مساجد از صدر اسلام تاکنون

به گزارش ایکنا از البرز، اولین اقدام پیامبر(ص) در ورود به مدینه، ساخت مسجد بود؛ واژه مسجد ۲۲ بار به‌صورت مفرد و شش بار به‌صورت جمع در قرآن آمده است که 15 مورد اشاره به مسجد‌الحرام مکه دارد و یک مورد هم مقید به قید(الاقصی) است که به اولین قبله‌گاه مسلمانان در بیت‌المقدس اشاره کرده است.

در بین این اشاره‌ها یک مسجد مورد رضایت خداوند نیست و آن هم مسجدی است که به عنوان «ضرار» معرفی و به دست منافقان در مدینه ساخته شده است. خداوند در آیات 107و 108سوره توبه به این مسجد اشاره کرده و فرموده است که این بنا با هدف تفرقه بین مؤمنان، ترویج کفر و پایگاهی برای منافقان ساخته شده بود؛ اما سازندگان آن ادعا می‌کردند که آن را برای بیماران و گرفتارانی ساخته‌اند که امکان حضور در مسجد قبا را ندارند.[1]

کارکرد مساجد در زمان پیامبر(ص)

اولین کارکرد مساجد در زمان پیامبر(ص) برگزاری نماز جماعت، اعتکاف و تشکیل جلسات برای فراگیری علم بود. در روایت آمده است که روزی رسول خدا(ص) به مسجد وارد شد. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش؛ و جمعی هم به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند. پیامبر(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی‌دارند؛ دسته‌ای خدا را می‌خوانند و گروهی نیز آموزش می‎بینند و نادان‌ها را تعلیم می‌دهند؛ ولی این گروه تعلیم و تعلم کار برتری انجام می‌دهد. من نیز به‌منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده‌ام. آنگاه پیامبر(ص) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست.[2]

در حوزه کارکرد عبادی مساجد نیز پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین، بر حضور مسلمانان برای اقامه نماز جماعت در صف‌های فشرده و منسجم تأکید بسیاری کرده‌اند چون این حضور در کنار انجام اعمال عبادی، روحیه تعاون را در بین نمازگزاران افزایش می‌دهد و باعث می‌شود تا مؤمنان تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند. [3]

کارکردهای مساجد در زمان پیامبر(ص) فقط به امور عبادی و آموزش خلاصه نمی‌شد بلکه در آن روزها معرفی خلیفه، مراسم بیعت، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و خواندن خطبه‌های سیاسی همگی در مساجد انجام می‌شد. در جنگ با بنی نضیر پیامبر(ص) به بلال دستور داد تا خیمه را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل برپا کنند و وقتی خیمه از طرف دشمنان مورد هدف قرار گرفت، حضرت فرمود خیمه را به کنار مسجد فضیخ منتقل کنند تا از تیررس دشمن به دور باشد.

همچنین در زمان پیامبر(ص) مساجد مرکز اعتماد بودند و مردم خوشی‌ها، دردها و مشکلات خود را در مساجد مطرح می‌کردند. براساس روایات مراسم ازدواج حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) در مسجد برگزار شد.

در آن دوران به جذب کودکان و نوجوان به مساجد نیز تاکید می‌شد به طوری که خداوند در سوره اعراف آیه 31 می‌فرماید: «خذوا زينتكم عند كل مسجد» هرگاه به مسجد مى‌رويد، با خودتان زينت جواهر هم ببريد در اینجا برخی از مفسران از زینت به‌عنوان فرزندان یاد کرده‌اند.

حضور کودکان در مسجد از همان دوران خردسالی باعث می‌شود شخصیت آنها از همان اول با مبانی دینی و ارزش‌های آن گره بخورد و این تحکیم اعتقادات آنها را در دوران بزرگسالی از آسیب‌های اجتماعی مصون نگه می‌دارد. از سوی دیگر کودکان و نوجوانان با برعهده گرفتن مسئولیت‌های کوچک در مساجد همچون گفتن اذان و اقامه و حفظ نظم و نظافت مساجد می‌توانند حس مسئولیت‌پذیری و اعتماد به نفس خود را تقویت کنند.

مساجد امروز و چالش‌های پیش‌رو

متأسفانه در حال حاضر حضور مردم در مساجد کمرنگ شده است. هرچند شیوع کرونا باعث شد که کارکرد مساجد کمی بازیابی شود و به ظرفیت مساجد صدر اسلام نزدیک شود، اما بازهم خلأ حضور مردم در مساجد احساس می‌شود. شاید یکی از دلایل کمرنگ‌ شدن کارکردهای مساجد ایجاد مراکز فرهنگی متعدد باشد که برای پوشش این بخش کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد شکل گرفتند تا کارکردهای فرهنگی مساجد از سرگرفته شوند.

فراموش نکنیم در شرایط کنونی برای رونق بیشتر مساجد لازم است فعالان فرهنگی طرح‌های اجتماعی و دینی ابتکاری ارائه کنند تا مردم براساس نیاز و ضرورت‌های زندگی به مساجد رجوع کنند. دعوت از کسبه توسط امام جماعت مسجد، حضور مشاوران خانواده و روانشناسان، برپایی میز خدمت با حضور مسئولان شهری، محوطه‌سازی برای بازی کودکان زیر پنج سال در زمان برپایی نماز جماعت، برپایی مراسم خطبه عقد و اجرای طرح‌های تشویقی برای فعالان مساجد از راهکارهای جذب مردم به مساجد است که خوشبختانه برخی از ائمه جماعت و فعالان فرهنگی مساجد این برنامه‌ها را در دستور کار قرار داده و اجرا می‌کنند تا دوباره مساجد را به دوران اوج صدر اسلام بازگردانند.

منابع:

1- ویکی شیعه

2- بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه‍ق، ج 1، ص 206. 2

3- آیین مسجد، محمد علی موظف رستمی، ج 2، ص 63.3

4- آیین مسجد جلد 2 ص75/81.